D lutfullayeva, R. Davlatova, M. Saparniyazova

Yetakchi morfema (asos) 
va ko‘makchi morfemalar
(qo‘shimchalar).
“ So‘zning 
tub 
m a’noli 
qismiga 
asos 
deyiladi. 
Asosda 
qo‘shimchalar 
qo‘shish natijasida turli xil 
m a’nolar yuzaga chiqariladi.” 
“Yasovchi qismni tashkil 
etgan 
morfemalar 
so‘z 
yasovchi 
morfemalar 
deyiladi” .
“Yetakchi morfema-larga 
qo‘shilib, yangi so‘z hosil 
qilmaydigan, so‘zning turli 
xil 
shakllarini 
vujudga 
keltiradigan 
morfemalar 
shakl yasovchi morfemalar 
deyiladi... ”
“M orfemalami 
tabiatiga 
ko'ra affiks, affiksoid, leksik 
tabiatli morfema deb uch
turga ajratish mumkin.
“Affiks - biror qismga, 
jumladan 
leksemaga 
zich 
qo'shib 
ishlatiladigan 
m orfem a...”
“Affiksoid deb asli leksik 
birlik 
bo‘lib, 
keyinchalik 
xuddi affiks kabi grammatik 
ma'no 
ifodalashga 
xizmat 
qilib, affiks kabi bir necha 
leksemalarga qo'shilib kelish 
xususiyatiga 
ega 
bo‘lgan 
birlikka aytiladi...”
“Leksik tabiatli morfema 
affiksdan 
(shuningdek, 
affiksoid-dan 
ham) 
keskin 
farq 
qiladi: 
o ‘zi 
taalluqli 
leksemaga zich qo‘shilmaydi, 
balki ayrimligi saqlanadi... 
Bunday 
morfema 
deb, 
masalan, ot turkumi doirasida 
bilan, 
uchun 
kabi 
ko‘makchilarga, 
sifat 
va 
ravish turkumlari doirasida 
eng, ju d a  kabi kuchaytiruv 
birliklariga, 
fe'l 
turkumi 
doirasida -ber-, -ol-, -bo 7- 
kabi 
ko‘makchi 
fe'llarga 
aytiladi” .
“0 ‘zbek 
tilidagi 
morfemalar, 
asosan, 
so‘zga qo‘shib yoziladi, 
y a’ni affiks (qo‘shim- 
cha) 
ko‘rinishda 
b o ‘ladi.
Shu bilan birga ifoda 
jihatiga 
ko‘ra 
so‘z 
ko‘rinishida 
bo‘lgan, 
lekin 
m a’no 
va 
vazifasiga 
ko‘ra 
morfema 
hisoblash 
mumkin 
bo ‘lgan 
birliklar 
ham 
bor. 
Shunga 
ko‘ra 
morfemalami 
affiks 
morfemalar va so‘z 
morfemalar kabi ikki 
turga b o ‘Iish mumkin” .
11

---

4-amaliy ish. Berilgan qo‘shimchalami namunada ko‘rsatilgani kabi 
jadvalga joylashtiring: -cha, -та, -li, -i(m), -i(n), -ser, -ba, -be, -kor, -la, 
-lik, -chi, -lar, -iy, - choq, -ni, -imsira, - soz, -gan, -ish, -chan.
Namuna:
Affiks
Affiks morfema
morfema
So‘z yasovchi
Kategorial
shakl
yasovchi
Nokategorial 
shakl yasovchi
Shakl va ma’no 
munosabati
-cha
+
+
Omonim: kichraytirish 
shakli (qizcha) - ravish 
yasovchi (erkakcha)
5-amaliy ish. “Venn” diagrammasi orqali omonim va 
polisemantik affikslaming umumiy va xususiy jihatlariga tavsif bering. 
Diagrammaga omonim va polisemantik affikslaming xususiy jihatlarini, 
diagrammaning tutashgan qismiga umumiy jihatlarini qayd eting.
6-amaliy ish. Matnda qo‘llangan affiks morfemalami belgilang. 
Ulardagi polisemantik, omonimik, sinonimik va antonimik xususiyatlami 
aniqlang.
Qadimgi Yunonistonning eng buyuk faylasufi Arastu о ‘limiga yaqin 
о ‘g ‘lini chaqirib shunday debdi:
-
Bolajonim, о ‘z umrimni ilm-u hikmatning sirlaridan voqif bo ‘lish 
yo ‘lida sa rf qildim. Ilm-u hikmat nuri bilan juda ко ‘p tugunlarni yechdim, 
ammo o'zimga kelganda chora topolmadim. Senga qiladigan vasiyatim 
shuki, о ‘g ‘lim, mol-davlat orqasidan orttirilgan izzat-obro ‘da baqo yo ‘q. 
Izzat-hurmat, shon-sharaf ilmda. Ilm, orqasidan qo'lga kiritgan shon-
12

---

sharaf fano va zavolni bilmaydi, davlat va siyosatning o'zgarishi unga 
ta ’sir qilmaydi. О ‘g ‘lim, shohlar setting otangni ilmi ttifayli ulug 'lashdi, 
bo ‘Imasa, otang ham ular qaramog ‘idagi bir odam edi. Shohlar 
tobeligidagi odamlar shohlarga ta ’zim qilishadi va sig ‘inishadi. Obidalar 
va m a ’budalar orasida yer bilan osmoncha farq bor. Otangning ilmi 
bo'lmaganda, uning podshohlar uchun kitob yuklangan eshakdan farqi 
qolmasdi. Ularga sig ‘inadigan va xizmatni bajo keltiradigan bir g ‘ulom 
bo'lar edi, xolos. Izzat-ehtiromga loyiq b o ‘lay, nomim abadiy qolsin 
desang, ilm orttir!
(“Ibratli rivoyatlar”dan)
7-amaliy ish. Berilgan qo‘shimchalar yordamida shakldoshlikni hosil 
qiling: -ch, -m, -uq, -gi, -ng, -i, -sh, -xon, -chak, -та, -siz, -lik, -oq, -don, 
-qin, -dor, -ik, -chan, -ar, -(a)y, -in, -k, -chi, -lab, -a.
Namuna:
tin-ch (sifat yasovchi) - quvon-ch (ot yasovchi) - so‘z yasovchi 
qo‘shimchalar omonimiyasi;
ota-m (egalik shakli) - ко ‘rdi-m (shaxs-son shakli) - shakl yasovchi 
qo1 shimchalar omonimiyasi.
*
to‘ldiring.