D tojiboyeva, A. Yo‘ldoshev maxsus fanlarni o'qitish metodikasi

Zarur resurslarning cheklanganligi ishlab chiqarish imkoniyat- larini ham cheklanishiga olib keladi.

Ishlab chiqarish imkoniyati deganda nimani tushunamiz? Ishlab chiqarish imkoniyati deb, mavjud iqtisodiy resurslardan to‘la foy­dalanish evaziga eng ko‘p mahsulot ishlab chiqarish tushuniladi.

Har bir xo'jalik, korxona, firma, tarmoq, mamlakat o'zining ana shunday chegarasiga ega. Resurslardan foydalanish darajasiga qaragan korxonalarning tovarlar bo'yicha ishlab chiqarish imkoni­yatlari chegarasi ham turlicha bo'lishi mumkin.

Ehtiyojlar doimo kengayib borishi, resurslarning esa cheklan­ganligi sababli zaruratni to'la qondirish uchun kerakli miqdorda tovar ishlab chiqarishning imkoni yo'q. Shuning uchun har bir ki- shidan tortib jamiyat miqyosigacha cheklanganlik muammosiga duch kelinadi. Cheklanganlik esa har qadamda bizni izlanishga, tanlashga majbur qiladi.

Oila budjetining cheklanganligi turmush uchun nimani xarid qilishni, resurslarning cheklanganligi qaysi ashyolarni sotib olish va qanday tovar (xizmat)larni ishlab chiqarishni, davlat budjetining cheklanganligi mablag'larining qaysi maqsadlar uchun ishlatishni tanlashni zarur qilib qo'yadi. Masalan, talaba o'z vaqtini dars tay­yorlashga yoki dam olishga sarflashi mumkin. Dehqon o'z yeriga piyoz yoki deylik, kartoshka ekishi mumkin. Tadbirkor o'z puliga yangi asbob-uskuna yoki xomashyo sotib olishi mumkin. Viloyat budjetidan mablag'ni yangi maktabga yoki ko'prik qurishga sarf- lash mumkin va hokazo.

Mahsulot		Sluqo	Dil ish	ab chiqarish
turlari	A	В	S	D	ye	G
Guruch (ming tonna) «X»	0	10	20	30	40	50
Avtomobil (ming dona) «Y»	25	20	15	10	5	0

Ko‘rinib turibdiki, agarda, guruch yetishtirmay, faqat avtomo­bil ishlab chiqarsak, u 25 mingta, faqat guruch yetishtirsak 50 ming tonnaga teng bo‘lar ekan. Birinchisini ishlab chiqarishni ko'paytirish, albatta ikkinchisini kaniayishiga olib keladi.

Jadval ma’lumotlari asosida grafik chizsak, u quyidagi ko‘rinishda (a rasm) bo‘ladi.


. о 5


a) rasm.


\


guruch


В tovar b) rasm.


Ko‘rinib turibdiki, mavjud resurslardan maksimal foydalanib, turli kombinatsiyada guruch bilan avtomobil ishlab chiqarish mum­kin ekan.

AG chizig‘ini ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizigi yoki transformatsiya egri chizig‘i deb ataladi. Bu egri chiziq odatda qavariq shaklida (b rasm) bo'Iadi. Sababi, real hayotda ishlab chiqa- ruvchilaming soni ko‘p, ularning imkoniyatlari farq qiladi; ikkinchi- dan chiqariladigan mahsulotlar nihoyatda xilma-xil; uchinchidan, ko‘pincha muqobil qiymat o‘sib yoki kamayib boruvchi bo‘ladi.

Mamlakatda:

1. 
   Guruch yetishtirishni 0 dan 10 ming tonnaga yetkazilishi avtomobil ishlab chiqarishni 5 ming donaga kamayishiga olib ke­ladi. 10 ming tonna guruchning muqobil qiymati 5 ming dona av­tomobil (25—>20= -5);
   
2. 
   Guruch yetishtirishni 10 ming tonnadan 20 ming tonnaga ko‘paytirsak, avtomobil ishlab chiqarish 15 ming donagacha qisqaradi. Muqobil qiymat 5 ming avtomobil ( 20—> 15 = -5);
   

4. 
   Guruch yetishtirishni 20 ming tonnadan 30 ming tonnaga yetkazishimiz, avtomobil ishlab chiqarishni yana 5 ming donaga kamaytiradi. Muqobil qiymat yana 5 ming dona avtomobil bo‘ladi. (15—>10= -5);
   
5. 
   Guruch yetishtirishni 30 ming tonnadan 40 ming tonna- gacha ko‘paytirishimiz avtomobil ishlab chiqarishni yana 5 ming donaga kamaytiradi. Muqobil qiymat 5 ming dona avtomobil(10 5= -5);
   

Misolimizda muqobil qiymat doimiy. Chunki, guruch yetishti- nslini ko'paytirishimiz doimo bir xil miqdorda avtomobil ishlab

1. 
   luqarishni kamayishiga olib kelyapti.
   

Ming tonna guruch = 0,5 ming dona avtomobil.

Muqobil qiymat doimiy bo'lganda imkoniyat egri chizig'i lo'g'ri chiziq ko‘rinishida bo'Iadi.

Guruch va avtomobil ishlab chiqarishni qanday kombinatsi- vaila bo'lishini tanlash kerak. Korxona, firma doirasida qanday kombinatsiyalar bo'lishini, qancha, qaysi mahsulot ishlab chiqarish, nanday ishlab chiqarish va kirn uchun ishlab chiqarish muammosi- iii tadbirkor hal etadi, mamlakat miqyosida esa hukumat tanlaydi. Agarda mahsulot ishlab chiqarish miqdorini ko'rsatuvchi nuqta OAG maydon ichiga to'g'ri kelsa, u mavjud resurslardan to'la foy- ilalanmaganlikni, imkoniyatlarga qaraganda kam miqdorda mahsu- loi ishlab chiqarilganini ko'rsatadi.

Masalan, 15 ming tonna guruch va 10 ming dona avtomobil ishlab chiqarish uchun 70 milliard so'mlik resurs talab etiladi. Biz- ilagi mavjud resurs esa 100 milliard so'm. Demak, resurslardan m'la foydalanilmagan.

OAG maydondan tashqari nuqta mahsulot ishlab chiqarish miqdorini mavjud resurslarga nisbatan ko'payishini bildiradi.

Aytaylik, 30 ming tonna guruch, 20 ming dona avtomobil ish­lab chiqarilmoqchi, u holda 140 mlrd. so'mlik resurs talab qilinadi.

Tadbirkor oldida ikki yo'l turibdi. Biri mavjud resurslardan maksimal foydalanib tovarlar turini ko'paytirish, resurslarni tejash vo'llarini topish, ikkinchisi ehtiyojlarni o'sishiga qarab, o'zida bo'lmasa, chetdan jalb qilish, qarzga olish mumkin. Bu muammoni liar bir tadbirkor, har bir mamlakat individual tarzda hal etadi. Le­kin resurslar cheklanganligi sharoitida mavjud resurslarni tejab ish- lalish tovar turlarini muqobil variantini, eng optimal darajasini tanlash muhim ahamiyatga ega bo'Iadi. Bu raqobat kurashida ham katta rol o'ynaydi.

Iqtisodchilarning tadqiqoti ko'rsatadiki, birgalikda turli tovarlar ishlab chiqarganda 5 foiz resurslar tejalar ekan. Ana shu tejalgan miqdor koeffitsiyentini 0,05 desak, misolimizda ishlab chiqarish imkoniyati formulasi quyidagi ko'rinishni oladi:

2X+5Y-0,05XY=100; agarda V variantni tanlasak,

1. 
   2 x 10 + 4 x 20 - 0,05 x 10 x 20 = 90; Demak, 10 milliard so'mlik resurs tejalyapti. Tejalgan resurs evaziga qo'shimcha ra­vishda guruch yoki avtomobil ishlab chiqarish mumkin.
   

Shuning uchun korxona, firmalar iloji boricha mahsulot turini





ko‘paytirsalar resurslar tejalishi evaziga xarajatlarni pasaytirishga er- ishadilar. Qaysi tovarni ko'proq ishlab chiqarishni tanlash esa ularga bo‘lgan talab bilan taklifning nisbati, boshqacha aytganda, bozor narxlariga bog'liq bo'Iadi.

Hayotdagi turli-tuman vaziyatda tanlovning variantlari ni­hoyatda xilma-xil bo‘lib, qaror qabul qilishni qiyinlashtiradi. Mu­qobil variantlardan birini tanlash uchun har bir kishi beixtiyor shu variantlarni taqqoslashga tushadi.

Taqqoslash mezonlari juda ko‘p va xilma-xil bo‘lib, ular ma’lum sharoit, vaziyat, qo'yilgan maqsad va boshqatarga bog‘Iiq. Xuddi shu fikrni muqobil variantlar haqida ham aytish mumkin. Muqobil variant ikki va undan ortiq bo‘lsa tanlash, tanlash uchun esa taqqoslash zarur bo‘ladi. Buning uchun mezonlar belgilanadi. Taqqoslash natijasida u yoki bu qarorga kelinadi. Bu jarayon alo­hida shaxslar, oiladan boshlab butun mamlakat miqyosigacha amalga oshirili mumkin.

Qaror qabul qilishda albatta qo'yilgan maqsad asosiy rol o'ynaydi. Har bir vaziyat, qo‘yilgan maqsad uchun muqobil vari­antlar va qaror qabul qilish mezonlari boshqacha bo'Iadi. Masalan: tadbirkorning qanday faoliyat turini tanlash muqobil variantlari maktab bitiruvchisining kelajakda qanday kasb tanlashi variantlari- dan farq qiladi. Albatta, mezonlari to‘g‘risida ham shunday fikrni aytish mumkin. Masalan, deputat nomzodiga ovoz berishda ham, albatta, muqobil variantlar ichidan o'zimiz belgilagan mezonlarga ko‘ra qaror qabul qilamiz.

Shunday qilib, resurslarning cheklanganligi va ehtiyojlarning, aksincha, cheksizligi barcha muammolarning asosini tashkil qiladi va ularni qamrab oladi. Shuning uchun ham resurslar cheklan­ganligi sharoitida cheksiz ehtiyojlarni qondirish muammosi iqtiso­diyotning bosh muammosi hisoblanadi.

Ehtiyojlarning qondirilish darajasi

Ehtiyojlarni qondirilish darajasi, odatda, iste’mol bilan o‘lchanadi. U yil davomida aholi jon boshiga iste’mol qilingan tovar va xizmatlar miqdori bidan o'lchanadi. Masalan, aholi jon boshiga iste’mol qilingan non va non mahsulotlari, sut, go‘sht, sab- zavot, meva va hokazolar. Har bir oilaga to‘g‘ri keladigan uzoq muddat foydalanadigan tovarlar: televizor, kir yuvish mashinasi, sovutgich, uy-joy maydoni va boshqalar.

Jamiyat taraqqiy etgan sari iste’mol o‘sib, ehtiyojlar to'laroq qondirila boradi. Ehtiyojni qondirish usullari ham o‘zgaradi. Iste’mol ne’matlari turi ko‘payadi. Ehtiyojlarni qondirilishi





umumiy tarzda turmush darajasini ko'rsatadi. Turmush darajasi — aholi ehtiyojlarini qondirilishiga qarab baholanadi. Aholining ehti­yojlarini qondirilishi fuqarolarning farovon yashashi, uzoq umr ko'rishi garovidir. Buning uchun esa ana shu ehtiyojlarni qondira- digan darajada ishlab chiqarish zarur.

Hozirgi zamon jahon iqtisodiyotida ehtiyojlar va ishlab chiqar­ish nisbati qandayligiga iqtisodchilarning alohida diqqati qaratil- moqda. Ehtiyojlar bilan ishlab chiqarish nisbatining hozirgi davrda asosan uch varianti mavjud:

1. 
   Regressiv. Bunday holat ishlab -chiqarishni uzoq muddat tushkunlikda bo'lishi natijasida kelib chiqadi. Aholining iste’mol darajasi miqdor jihatdan ham sifat jihatdan ham kamayib boradi. Iqtisodiyotni bunday o'zgarishini kichrayib boruvchi spiral, ya’ni girdob tarzida ko'rish mumkin. Borgan sari kishilarning eng zarur ehtiyojlarini qondirish ham qiyinlashib boradi. Hozir shunday vazi- yatni Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasining qator mamlakatlarida ku- zatish mumkin. Rivojlanib borayotgan mamlakatlarning 2/3 qis- mida 80-yillarning ikkinchi yarmi va 90-yillarda aholi jon boshiga ishlab chiqarish va daromad qisqarib borgan.
   
2. 
   Turg‘un. Bu variantda nisbatan cheklangan turdagi mahsulot ishlab chiqarish ham, ehtiyojlar ham nihoyatda sekinlik bilan o'sib boradi. Yaratuvchanlik faoliyati sust bo'lib, ishlab chiqarish — taqsimot — ayirboshlash — iste’mol - ehtiyojlar doiraviy harakatini eslatadi. Iqtisodiyotda umumiy turg'unlik yuz berib, ko'pincha, u mahalliy xalqlarning an’ana va urf-odatlari bilan bog'lanib ketadi.
   
3. 
   Progressiv. Bunda ishlab chiqarish miqdori ko'payadi. Sifati yaxshilanadi, iste’mol va ehtiyojlar o'sadi. Uni tobora kengayib boruvchi spiralsimon harakat tarzida ifodalash mumkin. Bir qadar beqarorlikka qaramay, rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarish ham, ehtiyojlar ham o'sib boradi.
   

Birinchi va ikkinchi variantda ehtiyojlarning o'sib borishiga qa­tor omillar aks ta’sir ko'rsatadi.

Jamiyatning moddiy va ma’naviy ahvoli, fuqarolarning yashash tarzi madaniyati ehtiyoj doirasini belgilab beradi. Bu holda ehtiyoj- ga quyidagilar ta’sir ko'rsatadi:

• 
  moddiy va ma’naviy madaniyatning pastligi, inson uchun zaruratning eng asosiylari bilan cheklanish. Eng zarur ehtiyojlarn­ing esa juda sekin o'sishi;
  
• 
  mehnat taqsimotining pastligi, moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va ehtiyojlarning oshib borishiga yo'l qo'ymasligi;
  
• 
  narxlarning balandligi, daromadlarning pastligi eng oddiy
  

ehtiyojlarni qondirishga ham to‘sqinlik qilishi;

• 
  ko'plab mamlakatlarda aholi sonining moddiy ne’matlar ish­lab chiqarishga nisbatan tez o'sishi.
  

Ehtiyojlarning barqaror o'sib borishini uchinchi variant ta’minlashga qodir bo'lib, u mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, aholining pul daromadlari va aholi jon boshiga real boylikning ко‘pay ishi bilan xarakterlanadi. Shu bilan birga, bu yerda ehtiyojlar bilan ishlab chiqarish o‘rtasida qarama-qarshilik mavjud. Chunki, insonlarning xohishi bilan imkoniyati har doim ham mos kelaver- masligi mumkin.

Yakuniy qism

• 
  Demak, inson yashar ekan uning turli-tuman ehtiyojlari mavjud va ular qondirilishi zarur. Ehtiyojlarni qondirish kishilar- ning yashashlari, kamol topishlari uchun zarur. Biroq ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo‘ladigan ne’matlar cheklangan. Sababi, ularni ishlab chiqarish uchun resurslar cheklangan. Cheklanganlik bizni har qadamda tanlashga, imkon qidirishga majbur qiladi. Eng zarur yechimlami tanlab qaror qabul qilishimiz uchun muqobil variantlami taqqoslashimiz, taqqoslash uchun esa uning me- zonlarini belgilashimiz kerak.
  
• 
  Ehtiyojlar tarkibi nihoyatda xilma-xil bo‘lgani uchun ularga turli jihatdan yondashib, qo'yilgan maqsadga ko‘ra ma’lum bir gu- ruhlarga bo‘lish, ularning muhimlarini ajratish mumkin. Bu tanlovni osonlashtiradi. Turli variantlardan birini tanlash, ba’zi ehtiyojlardan voz kechishga yoki iste’mol miqdorini kamaytirishga olib keladi. Insonning butun hayoti tanlov asosida qanday qarorga kelishiga bog'liq.
  
• 
  Iqtisodiyot nazariyasining asosiy vazifasi ham ana shu tanlovni eng maqbul yo'llarini topib, to‘g‘ri qaror qabul qilishni o'rganishdir.
  
• 
  Ehtiyojni qondirishdan qanday maqsad ko'zlanganiga qarab, ular shaxsiy va ishlab chiqarish ehtiyojlariga bo'linadi. Shaxsiy ehti­yojlar kishilarning yashash uchun zarur, shaxsiy iste’mol zaruratini qondiradigan ne’matlarga bo'lgan ehtiyoji bo'lsa, ishlab chiqarish ehtiyojlari esa ana shu ne’matlami ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan iqtisodiy resurslarga ehtiyoj bo'lib, ular moddiy, mehnat, axborot, moliyaviy resurslardan iborat.
  
• 
  Mavjud iqtisodiy resurslardan to'la foydalanish evaziga eng ko'p mahsulot ishlab chiqarish «ishlab chiqarish imkoniyati» dey-
  

iladi. Resurslarning cheklanganligi ishlab chiqarish imkoniyatlarini ham cheklaydi.

• 
  Iqtisodiyotning bosh muammosi, bu — jamiyat a’zolari ehti­yojlarining cheksizligi va ularni qondirish uchun zarur resurslarning cheklanganligi muammosidir. Chunki, u boshqa barcha muammo- larni qamrab oladi. Kishilik jamiyati uni yechish uchun harakat qilib, yangiliklar yaratadi, ixtirolar qiladi. Jamiyat taraqqiyotining asosida ham ana shu muammo va har bir aniq vaziyat da uni hal et­ish uchun qilingan harakatlar, urinishlar, oxir-oqibat ularning nati- jasi yotadi. - -
  
• 
  Ehtiyojlarni to‘laroq qondirishning yagona yo‘li ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish hajmini ko'paytirish va ularni yaratish uchun sarflanadigan resurslar miqdorini kamaytirishdir. Navbatdagi mavzular ana shu masalalami o'rganishga qaratilgan.
  

Asosiy tayanch tushunchalar

1. 
   Ehtiyoj.
   
2. 
   Ehtiyojlarning yuksalib borishi iqtisodiy qonuni.
   
3. 
   Iqtisodiy resurslar.
   
4. 
   Iqtisodiyotning bosh muammosi.
   
5. 
   Tanlovning muqobil qiymati.
   
6. 
   Ishlab chiqarish imkoniyati chegarasi.
   
7. 
   Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig'i.
   

Takrorlash va munozara uchun savollar

1. 
   Ehtiyoj nima? Nima sababdan uni biz obyektiv va subyektiv xarakterga ega deymiz?
   
2. 
   Iqtisodchilar tomonidan ehtiyojlar qanday guruhlarga ajratiladi?
   
3. 
   Yakka va birgalikda qondiriladigan ehtiyojlarga qanday eh­tiyojlar kiritiladi?
   
4. 
   Iqtisodiyotning bosh muammosi nima? Nima sababdan uni bosh muammo deb ataymiz?
   
5. 
   Tanlov nima? Uning mezonlari-chi?
   
6. 
   Ishlab chiqarish imkoniyati yoki transformatsiya egri chizig'i nima?
   
7. 
   Nima sababdan iqtisodiyot nazariyasini o'rganishni ehtiyoj­larni o'rganishdan boshladik?
   

2.