D. Y. Yormatova
Download 1.24 Mb. Pdf ko'rish
|
ekologiya tadqiqot usullari va jihozlari (1)
ifloslangan bolsa, suv havzasida katta miqdorda kumush, mis,
yod, brom, natriy xlorning suvda erigan shakli pH va turli xil organik va noorganik moddalarning suvda oksidlanishi natijasida suv juda ifloslangan bolsa, uni kimyoviy yol bilan tozalash mumkin. Bu xildagi suvning ifloslanishi faqat antropogen omillar 89 tasirida yuz beradi. Sanoat korxonalarining suvlarni oz tashlan- malari bilan ifloslashlari natijasida suv ekotizimiga katta zarar yetkaziladi. Respublikada bunday turdagi ifloslanishlarni Chirchiq, Quvasoy, Angren, Olmaliq, Navoiy va sanoati rivojlangan sha- harlarning suvi misolida korish mumkin. Shuning uchun suvdan malum davrlarda, standart talablariga kora, namuna olib, uning tarkibi aniqlanadi. Ozbekiston Respublikasining yerosti suvlari umumiy suv resurslarining ajralmas qismi bolib, iqtisodiyotning rivojla- nishida, shahar va qishloq aholisining xojalik-ichimlik suv taminoti, sanoat va qishloq xojaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalarning asosiy suv taminoti manbayi hisoblanadi. Respublika hududidagi 6 ta daryoning (Qashqadaryo, Zaraf- shon, Chirchiq, Surxondaryo, Qoradaryo va Norin) suvni muho- faza qilish maydonlari jami 73,12 ming gektarni, qirgoq boyi polosalari esa 9,85 ming gektarni tashkil etadi. Ushbu daryolarning suvini muhofaza qilish mintaqasida joylashgan 126 ta ekologik potensial xavfli obyektlar qayd qilingan. Suv resurslarining chegaralanganligini inobatga olib, suvdan samarali foydalanish va joylarda tuzilayotgan Suvdan foydalanuv- chilar uyushmalari (SFU) faoliyatini yanada jonlantirish, ulardan unumli foydalanish, suv ota tanqis bolgan yillarda sugorma suvlarga minerallashgan zovur suvlarini zarur nisbatda aralashtirgan holda hamda tashlama suvlar bilan qishloq xojaligi ekinlarini sugorishda ishlatish uslubini kelajakda keng qollani- lishini hozirda vujudga kelgan vaziyat taqozo etmoqda. Ozbekiston Respublikasining asosiy suv oqimlari manbalari bolib, Amudaryo va Sirdaryo daryolari havzalari hisoblanadi. Ularning kop yillik ortacha umumiy oqimi 115,6 km 3 .ni tashkil qiladi, shu jumladan, Amudaryo havzasida 78,46 km 3 va Sirdaryo havzasida 37,14 km 3 atrofida suv hosil boladi. Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari ozaro kelishuvlarida (1993-yil mart, 1994-yil yanvar, 1999-yil aprel, 2002-yil avgust) aks etgan bolsa-da, 20002001-suv tanqis yillari, Amudaryoda hamda sersuv ikki yildagi tajriba, ayniqsa, Sirdaryo boyicha 90 mavjud tizimning mukammal emasligini korsatdi. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining «Òranschegaraviy ochiq suv oqim- lari va xalqaro kollarni muhofaza qilish hamda foydalanish boyicha Konvensiya»ga (1992-yil 17-mart, Xelsinki) va «Xalqaro ochiq suv oqimlaridan kemalar qatnamaydigan turda foydalanish togrisidagi Konvensiya»ga (1997-yil 21-may, Nyu- York) Ozbekiston Respublikasining qoshilishi boyicha «Xalqaro shartnomalarga qoshilish togrisida»gi 2007-yil 9-av- gustdagi PQ-683-sonli Qarori qabul qilindi. Mintaqada suvlarni transchegaraviy boshqarishda, daryoning quyi oqimida joylashgan hududlarda suv taqchilligi sezilmoqda. Suvlarni transchegaraviy boshqarishda yuqorida joylashgan mamlakatlar xatti-harakatlarining kelishilganligiga bogliq bol- gan holda, xalq xojaligining rivojlanishiga, gidroenergetik inshoot- larning ish rejimiga, yuqorida joylashgan sugorish inshoot- larining sugorma yerlarga suvni yetkazish rejimiga rioya etilishiga, daryo oqimi bashorati togriligiga bogliq holda oz tasirini korsatadi. Yerdan har yili atmosfera havosiga 15 dan 75 mln tonnagacha chang kotariladi. Shu bilan bir vaqtda, Amudaryo va Sirdaryo- ning deltalarida yerning tanazzulga uchrashi va chollanish suratlari osib bormoqda. Orol dengizi va Orolboyi muammolari yuzasidan yuzlab mahalliy va xalqaro loyihalar taklif qilingan. Bu loyihalarni umumlashtirib, ularni, asosan, ikki turga bolish mumkin. Birin- chisi «Ichki imkoniyatlardan kelib chiqib, Orolni saqlab qolish»ga qaratilgan loyihalar bolsa, ikkinchisi «Orolga suvni tashqaridan olib kelishni taklif qilish» haqidagi loyihalardir. Ichki imkoniyatlardan foydalanib, AydarArnasoy kollar tizi- midagi, Sariqamish, Dengizkol, Òodakol va boshqa kollarning tashlama suvlarini Orol dengiziga oqizish, kollektor-zovur suv- larini Orol dengiziga alohida ozan bilan olib borish, ikki daryo oraligida Surxondaryodan to Orolgacha «Shordaryo» deb ata- luvchi kollektor-zovur suvlarini yigib oluvchi Bosh tashlama kollektorini qurish, gidromelioratsiya tizimlari samaradorligini oshirish, sugorish madaniyatini yaxshilash, suv resurslaridan 91 foydalanish, sugorish tizimlarining foydali ish koeffitsiyentlarini oshirish, suv resurslarini hududiy taqsimlash, tejab-tergab foydalanish, pulli suvni joriy etish, sugoriladigan yerlar maydo- nini barqarorlashtirish, yerlarning kapital planirovkasi (bir nishab- likda tekislash)ni amalga oshirish, Markaziy Osiyo davlatlari ortalarida suv taqsimotini, birinchi navbatda, Orol dengizi ehtiyo- jini hisobga olgan holda uning sathini barqarorlashtirishni kozda tutuvchi loyihalar taklif etilgan. Orol dengizini saqlash va tiklashda rossiyalik okeanograf olim V. Bortkinning taklif etgan loyihasi boyicha ikkita yirik togon qurish taklif etiladi. Birinchi togon dengizning shimoliy qismida bunyod qilinib, kichik Orolni katta Oroldan ajratib qoyishni taklif etadi. Ikkinchisini esa, janubda Ajiboy qoltigida barpo etish moljallanadi. Bunday qilinganda dengizning maydoni biroz kichrayib, buglanishi kamayadi. Loyiha muallifi Sariqamish va Arnasoy kollari tizimidagi suvni ham Orolga olib borishni taklif etdi. Mutaxassislarning fikriga kora, suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanishni taminlashda, avvalam- bor, suv resurslaridan, ayniqsa, aholi ortasida ichimlik suvidan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish yuzasidan tushun- tirishlar olib borishda keng jamoatchilikni jalb etish, targibot va tashviqot ishlarini yanada jonlantirish lozim. Shuningdek, mintaqada mavjud suv resurslaridan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilishda Markaziy Osiyo mamlakatlari ozaro hamkor- likdagi maqsadga yonaltirilgan ekologik siyosat va ilmiy, huquqiy, moliyaviy hamda texnologik bazasini mukammal rivojlantirishlari zarur boladi. Orol boyidagi aholiga amaliy yordam korsatish, qoshimcha ish joylarini kopaytirish, ularni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan qol- lab-quvvatlash, hududlarni tuz va chang-tozonlardan himoya qilish maqsadida Orol dengizining qurigan tubida saksovul, cher- kez va boshqa osimliklarni ekish, osimlik va hayvonot olamini tiklash, gidrotexnik inshootlarning barqaror ishlashini taminlash, baliqchilikni tiklash va dengiz qirgoqlari boyida lokal suv havza- lari barpo etish borasidagi loyihalarning amalga oshirilishiga tola-tokis erishish lozim. 92 Òabiiy muhit holatining inson tasirida ozgarishi, jonli va jonsiz komponentlarga kuchli antropogen tasir mahalliy, minta- qaviy va umumjahon ekologik muammolarini keltirib chiqaradi. Jumladan, shu kabi tasirlar natijasida mintaqadagi ekologik inqirozning eng xavfli nuqtasi hisoblangan «Orol muammosi» vujudga keldi. Bu haqda quyidagi malumotlar fikrimizni isbotlaydi. Oxirgi 4045 yil davomida Orol dengizi sathi 22 metrga pasayib ketdi, akvatoriya maydoni 6 martadan ziyodga kamaydi, suv hajmi 10 baravargacha (1064 km 3 .dan 115 km 3 .ga) kamaydi, suv tarki- bidagi tuz miqdori 112 g/l.gacha, Orolning sharqiy qismida esa 280 g/l.gacha yetdi. Orol dengizi deyarli «olik» dengizga aylandi. Qurib qolgan tubining maydoni 4,2 mln gektarni tashkil etib, tutash hududlarga chang, qum-tuzli aerozollarni tarqatish man- bayiga aylandi. Bu yerda har yili atmosfera havosiga 80 dan 100 mln tonnagacha chang kotariladi. Shu bilan bir vaqtda, Amudaryo va Sirdaryo deltalarida yerlarning tanazzulga uchrashi va chollashish suratlari osib bormoqda. Ilgari dengiz yirik transport, baliqchilik va boshqa xojalik hamda iqlim ahamiyatiga ega edi. Bugungi kunda Orol dengizining ornida, asosan, 6 ta qoldiq kollar hosil bolgan. Orol dengi- zining qurib ketgan yerlaridan shamol orqali havoga tuz va chang kotarilib, yuzlab kilometr hududlarga tarqalmoqda. Bu nafaqat Orolboyi, balki undan uzoq maydonlarda ham qur- goqchilikni keltirib chiqarmoqda. Orolning qurigan tubidan kotarilgan chang tofonlari ilk bora 1975-yili kosmik tasvirlar natijasida aniqlangan, hozirda esa ular oddiy holga aylangan. Otgan asrning 80-yillaridan boshlab, bunday tofonlar yiliga 90 kungacha chozilgan. Mutaxassislar fikricha, Orol muammosi kelib chiqishiga quyi- dagi omillar asosiy sababchi bolgan: ♦ ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish strategiyasi notog- ri tanlangani. Bu omilning hudud tabiatiga, xojaligiga va ijtimoiy munosabatlariga uzluksiz chozilgan salbiy tasiri; ♦ tuproqning murakkab mexanik tarkibi, gidrogeologik va geomorfologik sharoitlar hisobga olinmaganligi; 93 ♦ sugorish va gidrotexnik inshoot tizimlarini loyihalash, qurish va ulardan foydalanish sifatining past darajadaligi; ♦ qabul qilingan sugorish meyorlarida tuproq va qishloq xojaligi osimliklarining oziga xos xususiyatlari hisobga olinma- ganligi va boshqa sabablar. Kopgina korxona va ishlab chiqarish muassasalarida tabiiy xomashyoning yetishmasligi natijasida ishsizlik, aholining past turmush darajasi kabi muammolar vujudga keldi. Orol dengizining qurishi natijasida yiliga 45 ming tonnagacha ovlangan baliqchilik sanoati, tub aholining doimiy hayot manbayi bolgan ovchilik va moynachilik sohalari inqirozga uchradi. Amudaryo quyi qismidagi osimlik dunyosi siyraklashdi, bazi osimlik turlari umuman yoqolib ketdi yoki yoq bolish arafasiga kelib qoldi. Daryo qirgoqboyi toqayzorlari qisqarib ketdi, bu esa, oz navbatida, hayvonot dunyosiga ham salbiy tasir otkazmoqda. Noyob va kamayib borayotgan hayvon va osimlik turlarini saqlash maqsadida 2006-yilda nashr etilgan «Qizil kitob»da osimliklarning 305 turi (1983-yilda 163 tur, 2003-yilgi nashrda 301 tur) va hayvonlarning 184 turi (1984-yil 63 tur, 2003-yilgi nashrda 184 tur) kiritilgan. Orolboyi mintaqasi endemik turlaridan kamyoblik darajasi 2 bolgan turlardan: Qoldiqtog astragali (Astragel remanens Nabiyev), Oqtog chalovi (Stira aktauensis Roshev), Mayda moviygul (Lappula parvula Nabiyev et Zak), Yuraksimon toron (Lepidium subcordatum Botsch. et Vved.), Buze lolasi (Tuliða buhseana Boiss), Sugd lolasi (Tuliða sogdiana Bunge), Qadah- simon sutlama (Euphorbia sclerocyathium Korov. et M.Pop.), Vvedenskiy oligoxetasi (Olitgohaeta Vvedenskiy Tscherneva), Bunge takasoqoli (Scorzonera bungle Krash. et Liðsh.), kamyoblik darajasi 3 bolgan Ozbekistonning shimolidagi relikt tur Xiva shoragi (Salsola chiwensis V.Pop.) Ozbekiston Respublikasi «Qizil kitob»iga kiritilgan. Agar 1970-yil Xorazm viloyatida shorlanmagan va kam shorlangan yerlar 86 % ni tashkil etgan bolsa, 1990-yilga kelib bu korsatkich 69 % ga tushdi. Hozirgi kunda Qoraqalpogiston 94 Respublikasining umumiy shorlangan yer maydoni 90 % dan koproqni tashkil etmoqda. Respublikamizda Orol dengizi havzasining ekologik holatini soglomlashtirishning bir necha yilga moljallangan aniq harakat dasturiga asosan, Qoraqalpogiston shaharlari, kopgina tuman markazlari, shuningdek, yirik qishloqlar ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan taminlandi. Qolaversa, respublikada ormon xojaligini rivojlantirishga, kochma qumlarni mustahkamlash choralarini korishga qarshi Orolning qurigan tubida saksovulzorlar barpo etish uchun katta ahamiyat berilyapti. Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004- yil 3-apreldagi «Orolboyi genofondini muhofaza qilish xayriya jamgarmasini tuzish haqida»gi 162-sonli qarori qabul qilindi. Unga kora, Orolboyi atrof-muhitini va aholi sogligini mustah- kamlash hamda ekologik holatini yaxshilashga qaratilgan vazifalar belgilab berilgan. Qoraqalpogiston Respublikasi hukumati, Qoraqalpogiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qomitasi bilan BMÒning Òaraqqiyot Dasturi hamda Global Ekologik Jamgar- masining komagi bilan «Amudaryoning quyi qismi Qoraqal- pogiston Respublikasida toqay ormonlarini saqlab qolish va muhofaza qilinadigan hududlar tizimini mustahkamlash» boyicha orta miqyosli loyihasi ish olib bormoqda. Ozbekiston Respublikasi tomonidan xilma-xillikni saqlash, kochib yuruvchi yovvoyi hayvonlar turlarini muhofaza qilish boyicha Konvensiya, xavfli chiqindilarni chegaralar orqali olib otish va ularni yoq qilish boyicha nazorat haqidagi Bazel Konvensiyasi, ozon qatlamini muhofaza qilish haqidagi Vena Konvensiyasi va ozon qatlamini buzuvchi moddalar haqida protokol va unga tuzatishlar, yoqolib borayotgan yovvoyi flora va fauna turlari bilan xalqaro savdo qilish haqidagi Konvensiya boyicha belgilangan majburiyatlarini bajarmoqda. Jumladan, BMÒning Òaraqqiyot Dasturi (PROON) bilan hamkorlikda va GEF ishtirokida bioxilma-xillikni muhofaza qilish va suvli botqoq joylarda ularni qollash maqsadida aniqlash ishlari olib borilyapti. 95 Undan tashqari, respublikamizda noyob jonivorlarni saqlab qolish boyicha katta loyihalar (xalqaro tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari ishtirokida) amalga oshirilayotir. Qoraqalpogiston Respublikasi Qishloq va suv xojaligi vazirligi bilan Germaniyaning Ozbekistondagi texnik hamkorlik jamiyatining loyihasi asosida Orolning qurigan tubida 2000 2006-yillarda saksovulzor barpo etish ishlari 30450 ga qilib bajarildi. Orol mintaqasida ekologik muhitni yaxshilash maqsadida Global ekologik fondi loyihasining 20002008-yillarga moljallangan loyihasi asosida 10000 ga.ga yaqin maydonda saksovulzor barpo etish belgilangan bolib, hozirgi kunda esa ushbu loyiha asosida 17211 ga.ga yaqin maydonda saksovulzor barpo etish ishlari amalga oshirildi. Qoraqalpogiston Respublika- sining ormon xojaliklari tomonidan Orolning qurigan tubida 2005-yilda 20678 ga, 2006-yilda 14962 ga, 2007-yilda esa 16000 ga maydonda saksovulzorlar barpo etildi. Òabiatimizni asrash, uni muhofaza qilish, undan oqilona foydalanish va jamiyatda ekologik madaniyat, ekologik ongni rivojlantirish, nafaqat tabiatni muhofaza qilish organlari ishi, balki shu zaminda yashayotgan har bir insonning burchidir. 19601965-yillarga qaraganda Orol dengizining suv sathi 22 metrga pastlashdi, egallab turgan suv maydoni 3,8 martaga kichraydi. 1960-yilda Orol dengizidagi suv hajmi 1064 km 3 bolgan bolsa, hozirgi paytda suv hajmi bor-yogi 115 km 3 .ga tushdi. Suvdagi tuz miqdori kopayib, bir metrida 72 mg.gacha yetdi. Bir paytlar katta hudud suv bilan tola bolganda, garbiy- shimoliy tomonlardan kelayotgan sovuq havoni qish mavsumida isitib, respublikaga otkazar edi. Bugun ana shunday shimol maydonidan mahrum bolindi. Qish paytlari Orol dengizi hudu- didan chiqadigan buglar shimol va garbdan keladigan sovuq havo bilan aralashib, haroratni bir necha °C ga isitar edi. Bugun Orolning 4 mln gektardan ziyod maydoni (bir vaqtlar zilol suv- lar tolib turgan) qum va tuzli zararli hududga aylandi. Endi bu yerdan uchgan qum va tuzlar qancha joylarga zarar keltirmoqda. 96 Orolning qurigan, suvsiz qolgan tubi 4 mln gektar bolgan, respublika 30 mln aholini oziq-ovqat bilan taminlash uchun foydalaniladigan sugoriladigan yerlar hajmi 4 mln gektardan ziyodroqdir. Orolning 4 mln gektardan ziyod qurigan tubidan bugun chang va tuzlar uchib chiqmoqda. Òabiatni qoriqlash qomitasi malumotlariga kora, har yili atmosferaga 1575 mln tonnagacha chang va tuz uchib chiqib, dunyo boylab tarqalib ketmoqda. Yilning hamma faslida bir necha hafta mobaynida toxtovsiz havoda chang va qum boronlari aylanganini korish mumkin. Osmonga kotarilayotgan chang-tuzli boronlar yaqin va uzoqdagi yerlarga yogilib, ularni ifloslantirib yubormoqda. Ozbe- kistonda osimlik ostirish mumkin bolgan yer yuzi kam, ammo Qoraqalpogiston Respublikasi va Xorazm viloyatidagi barcha yerlar shorlanib boldi. Markaziy Osiyodagi yagona katta suv havzasining qurib borishi unda yashayotgan 40 mln odam uchun katta falokatdir. Shuni aytish lozimki, 40 mln aholidan 30 mln.i respublikamiz hududida yashab umr kechiradi. Orolning qurib borishidan Markaziy Osiyo respublikalari ichida hech qaysi respublika biz kabi asorat kormaydi. Shuning uchun Ozbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov 1997-yil BMÒ Bosh Assambleyasining 4850-sessiyalarida hamda Markaziy Osiyo davlatlarining Almati deklaratsiyasida Orol dengizi xavfi bugun xalqaro ahamiyatga ega bolgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni keltirib chiqarishini takidladi. Orol dengizi xavfining oldini olish uchun shu kungacha yagona ilmiy, huquqiy, moliyaviy va texnologik baza ishlab chiqilmagan. Orol atrofidagi aholi dengizning qurib borishidan ruhiy, moddiy, manaviy, iqtisodiy va ekologik jihatlardan azoblanmoqda. Bu ogir ekologik xavfni Markaziy Osiyo davlatlari birgalikda yagona bir dasturga asoslanib, hech bolmasa, Orolni shu holda saqlab qolish chorasini korishsa yaxshi bolardi. Tabiatni muhofaza qilish qomitasi malumotiga kora, 1911-yilda va 2004-yildagi suvning darajasi, suv hajmi, maydonining qanchaga farqlanishini koramiz. 97 li Y ) m ( a j a r a D ) m ( m j a H m k g n i m ( n o d y a M 2 ) 1 1 9 1 2 3 , 3 5 8 7 0 1 5 , 7 6 2 1 9 1 5 3 , 3 5 0 8 0 1 7 , 7 6 3 1 9 1 4 2 , 3 5 4 7 0 1 2 , 7 6 4 1 9 1 6 2 , 3 5 5 7 0 1 3 , 7 6 5 1 9 1 0 3 , 3 5 7 7 0 1 4 , 7 6 6 1 9 1 8 1 , 3 5 0 7 0 1 9 , 6 6 7 1 9 1 4 9 , 2 5 8 5 0 1 8 , 5 6 8 1 9 1 4 5 , 2 5 4 3 0 1 0 , 4 6 9 1 9 1 6 5 , 2 5 5 3 0 1 0 , 4 6 0 2 9 1 0 5 , 2 5 1 3 0 1 8 , 3 6 1 2 9 1 6 6 , 2 5 1 4 0 1 5 , 4 6 2 2 9 1 9 7 , 2 5 9 4 0 1 1 , 5 6 3 2 9 1 3 0 , 3 5 0 6 0 1 2 , 6 6 4 2 9 1 6 0 , 3 5 2 6 0 1 4 , 6 6 5 2 9 1 8 1 , 3 5 0 7 0 1 9 , 6 6 6 2 9 1 5 0 , 3 5 2 6 0 1 3 , 6 6 7 2 9 1 0 9 , 2 5 6 5 0 1 6 , 5 6 8 2 9 1 6 8 , 2 5 3 5 0 1 4 , 5 6 9 2 9 1 9 8 , 2 5 5 5 0 1 5 , 5 6 0 3 9 1 6 7 , 2 5 7 4 0 1 9 , 4 6 1 3 9 1 6 7 , 2 5 7 4 0 1 9 , 4 6 2 3 9 1 7 9 , 2 5 0 6 0 1 9 , 5 6 3 3 9 1 7 0 , 3 5 4 6 0 1 4 , 6 6 4 3 9 1 0 1 , 3 5 5 6 0 1 5 , 6 6 5 3 9 1 5 2 , 3 5 4 7 0 1 2 , 7 6 6 3 9 1 1 2 , 3 5 2 7 0 1 0 , 7 6 7 3 9 1 0 1 , 3 5 5 6 0 1 5 , 6 6 8 3 9 1 7 9 , 2 5 0 6 0 1 9 , 5 6 9 3 9 1 7 8 , 2 5 4 5 0 1 4 , 5 6 0 4 9 1 7 6 , 2 5 2 4 0 1 5 , 4 6 1 4 9 1 7 6 , 2 5 2 4 0 1 5 , 4 6 9-jadval Orol dengizi sathi, hajmi va maydonining ortacha yillik korsatkichlari |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling