Dak raisi “Arxitekturaviy loyihalash”

Jizzax viloyati, Baxmal tumanida tibbiyot markazi binosi taklif loyihasi
XAVFSIZLIK ISHLARI
Turli balandlik va chastotadagi tovushlarning tartibsiz ravishda qushilib eshitilishi shovqindir. Odamga shovqin ta`siri uning bosim darajasiga, chastotasiga va uzoq muddatli ta`sir darajasiga bog`liqdir. Tovush fizik holat sifatida havo, suv va boshqa tarang muhitdan kelib chiqadigan to`lqinsimon harakatlardan iborat bo`lib, tovush chiqaradigan jismlarning tebranishi natijasida hosil bo`ladi.
Shovqin kasb kasalligiga olib kelishi mumkin. U boshni aylantirib, miyada og`riq turg`izadi va quloq shang`illab asab tizimiga ham yomon tasir etadi. Ayniqsa, fikrni to`plab, aqliy ish bilan shug`ullanishgà imkon bermaydi, ish qobiliyatini (10 - 60%) pasaytirib yuborishi mumkin.
Uzoq vaqt mobaynida shovqinning odamga sezilmas darajada ta`sir qilishi asab tizimining ishdan chiqishiga olib keladi. Ayniqsa, qattiq va kuchli tovushlar, shuningdek, to`xtovsiz ravishda bir xilda chiqib turadigan tovushlar odamga yomon ta`sir qiladi va tez charchatadi. Biz odamlarni shovqin ta`siridan himoya qilishimiz va shovqin manbalarini aniqlashimiz lozim.
Tovush bosimining darajasini odamlarga ta`sir darajasiga bog`liq holda shovqinni 3 guruhga bo`lishimiz mumkin:
1 - guruh - tovush bosimining darajasi 40dB gacha bo`lib, bunda tovush kuchsiz bo`lib, odam bu tovushga uncha ahamiyat bermaydi;
2 - guruh - tovush bosimining darajasi 40dB dan 80-90 dB gacha bo`lib, bunda shovqin manbai radio, televizor, o`zaro so`zlashish va boshqalar bo`lib, bu tovushlarni odam quloqi barchasini qabul qiladi va bu diapozonda tovush sifatlarini ajrata oladi;
3 - guruh - tovush bosimining darajasi 90dB dan120-130 dB gacha bo`ladi. Bu tovushlar 120 - 130 dB dan yuqori bo`lsa, quloq pardasini yirtib yuborishi mumkin. Agar shovqin 100-120 dB darajada bo`lsa, eshitish a`zolariga zararli ta`sir etishi mumkin.
Yopiq xonalardan farqli holda, ochiq teatr va auditoriyalarda tovushni qaytaruvchi to`siq devor bo`lmaganligi sababli tinglovchilarga faqat to`g`ri tovush to`lqinlari etib boradi, shu sababli tovush energiyasi to`liq kattaligiga erishib, tinglovchilar tomonidan bir damda qabul qilinadi va tovush manbai o`chishi bilan tovush ham yo`qoladi.
Bino xonalarida reverberatsiya vaqtini aniqlash uchun dastlab uning hajmi aniqlanadi, alohida olingan har bir to`siq konstruktsiyalarning yuzalari ularning tovush yutish koeffitsenti ko`paytmasining yig`indisi olinadi va tovush yutishning ekvivalent yuzi aniqlanadi.
Bu yuza zalda o`rtacha 70% tomoshabin bor deb 125, 500 va 2000 Gts chastotalar uchun aniqlanadi.
Tovush yutuvchanlikning ekvivalent yuzasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
Аum = Ʃα i Si – ƩA + αqushSum
α i - to`siq konstruktsiya ichki sirtining tovush yutish koeffitsienti
Si - to`siq konstruktsiya yuzasi, m<sup>2</sup>
ƩA - tomoshabin va bo`sh o`rindiqlarning tovush yutuvchanligining ekvivalent yuzalarining yig`indisi.
αqush - qo`shimcha o`rtacha tovush yutish koeffitsenti,125 Gts - chastota uchun qo`shimcha tovush yutuvchanlikning o`rtacha koeffitsenti
008-0,90 va 500-200Gts uchun 0,04-0,05 qabul qilingan.
Sum - tovush yutuvchi yuzaning yig`indisi, m<sup>2</sup>
Xona hajmi qancha katta bo`lsa, Shum va tovush to`lqinining erkin o`tishining o`rtacha uzunligi shunchà katta bo`lib, qaytish soni n - shuncha kichik bo`ladi.
Bu kattaliklar quyidagicha:

Xona Ulchami m	Xona Hajmi Vm^3	Sum m^2	Lo`r=	n=
10х10х10	1000	600	6,7	51
100х10х10	10000	4200	9.5	36
100х20х10	20000	6400	12.5	27
100х20х20	40000	8800	18	19

O`lchamlari 12,5х12,5х4 metr bo`lgan bo`sh zal uchun reverberachiya vaqtini aniqlaymiz.
Zalning hajmi V=625 m<sup>3</sup>, Sум =132 m<sup>2</sup>
To`siq konstruktsiyalarning materiali, ularning yuzasi va tovush yutish koeffitsienti quyidagi jadvalda keltirilgan.
Tovush yuzasining ekvivalent yuzasini aniqlash

To`siq materiali	Yuzasi S,м^2	Quydagi chastotalarda α va α^.S, Gts
		125		500		2000
		α	α^.S	α	α^.S		α	α^.S
Shift, quruq suvoq	726	0,02	14,5	0,06	43,6		0,05	36.3
Pol, parket	726	0,04	29	0,07	50,8		0,07	50,8
Devor, quruq suvoq qilingan	1265	0,02	25.3	0,06	75,9		0,05	63,3
qo`shimcha tovush yutuvchan yuza uchuí	2717	0,08	217.4	0,04	108,7		0,04	108.7

Tovush yutuvchanlikning umumiy ekvivalent yuzasini aniqlaymiz.

125Gts chastota uchun Aum 14,5+29+25,3+217,4=286 m²
500Gts uchun Aum 279 m²;
2000Gts uchun Aum 259 m²
O`rtacha tovush yutuvchanlik koeffitsientini aniqlaymiz
125Gts uchun
αo`r =( Аum )/Sum= 286/132=2,16
500Gts uchun
αo`r = 279/132=2,11
200Gts uchun
αo`r = 259/132=0,90
Demak, αo`r < 0,2 kichik bo`lganligi uchun reverberatsiya vaqtini quyidagi formula yordamida aniqlaymiz.
Т = 0,163 ( V )/Аум,
125 Gts uchun
Т = 0,163 ( 625 )/286=0,35 С
500 Gts uchun
Т = 0,163 ( 625 )/279,7 = 0,36 С
2000 Gts uchun
Т = 0,163 ( 625 )/259 = 0,39 С.
Aniqlanayotgan reverberatsiya vaqti shu hajmga ega bo`lgan zalning me`yoriy reverberatsiya vaqti bilan solishtiriladi. hisoblar natijasidan ko`rinib turibdiki, hisobiy reverberatsiya vaqti standart reverberatsiya vaqtidan katta ekan.
Ko`pincha hisobiy reverberatsiya vaqti standart reverberatsiya vaqtidan katta bo`ladi, shu sababli zalning tovush yutuvchanlik xususiyati oshiriladi. Buning uchun talab etilgan reverberatsiya vaqti asosan quyidagi formula orqali hisoblanadi.
φ(α_o`r^(t.e)) = 163/(Тt.eSum)
φ(α_o`r^(t.e)) - kattalikka asosan o`rtacha tovush yutish koeffitsienti α o`rnini aniqlaymiz.
Shunga asosan quyidagi formula yordamida zalning talab etilgan umumiy tovush yutuvchanligini ekvivalent yuzasini aniqlaymiz.
A_o`r^(t.e )- (α _o`r^(t.e)) . Shum.
Aniqlangan bu kattalikni A um ko`rsatkich bilan taqqoslab, zalda
mo`tadil reverberatsiya vaqtini hosil qilish uchun qancha tovush yutuvchan ekvivalent yuza kerakligi aniqlanadi. hisobiy va talab etilgan reverberatsiya vaqtlarining farqi ± 10% dan oshmasligi lozim.
Yopiq xonalarning geometrik akustik asoslari - reverberatsiya vaqti asosiy hisoblansa ham, ba`zan katta zallarning mo`tadil akkustik muhit yaratish uchun etarli emas. Katta zallarda tovushning eshitish sifati reverberatsiya vaqtiga, balki erta qaytgan tovush to`lqinlarining strukturasiga ham bog`liq. Bu zalning geometrik shakliga, plastikasiga va inter`eriga bog`liq. Zalda o`tirgan tomoshabin yoki tinglovchiga to`g`ri tovush bilan devor va shiftdan bir necha marta qaytgan tovush to`lqinlari ham etib keladi. Agar ko`p marta urilib qaytgan tovush to`lqinlari bilan to`g`ri va boshqa tovush to`lqinlari bir nuqtada kesishsa, ko`pincha, usha joyda aks sado kuzatiladi. Bu kesishgan nuqta geometrik akustik fokus deyiladi. Agar geometrik akustik fokus tomoshabin o`tirgan zalda bo`lsa, bu zalda akkustika qoniqarsiz bo`ladi. shu sababli zal tipidagi binolarni loyihalashda ularning devor va shiftlarining geometrik shakli hamda ular sirtidan qaytgan tovush nurlarining strukturasi ham e`tiborga olinadi.
Ko`pincha tovush nurlarining tushish burchagi, qaytgan tovush nurlarining burchagiga teng. Egri va qabariq sirtli zallarda geometrik akustik fokusning joylashgan nuqta koordinati sirtning egrilik radiusiga bog`liq. Shu sababli bu turdagi binolarni loyihalashda, zalning akkustik muhitini yaxshilash uchun sirtlarning egrilik radiusini shunday tanlash lozimki, bunda akkustik fokus xona yoki tomoshabin o`tirgan zaldan tashqarida joylashgan bo`lsin.
Egri qabariq sirtlardan tovush nurlari sachrama tarzda tarqaladi. Inter`eri bunday pastlik pardoz qatlam bilan jihozlangan tarhi aylana va elliptik shakliga ega bo`lgan binolar amaliyotda ko`p qo`llaniladi.
Tarhi doira shaklidagi silliq devorli binolarda akkustik fokus paydo bo`lishi bilan birgalikda, ularda sirpanuvchan tovush ham paydo
bo`ladi. Yopiq xonalarda aks-sado tovush to`lqinlarining shifi va devorlardan urilib qaytishidan hosil bo`lsa, katta zallarda esa devor va shift sirtlarida ishlatilgan pardoz qatlamning tovush qaytarish koeffitsienti katta bo`lganda ham paydo bo`ladi.
Aks-sado zalning eng asosiy kamchiligidir. Bu turdagi binolarni loyiha qilishda aks-sadoning hosil bo`lmasligi uchun quyidagi muhandislik tadbirlari amalga oshiriladi.
Estrada yoki sahnaga yaqin bo`lgan devor yoki shift qismlarini botiq-qabariq qilib asosiy qismiga nisbatan keskin o`zgartirish;
Sahna ustiga yoki uni yaqiniga osma tovush qaytargich to`siq (ekran) qo`yish;
Tomosha zalining orqa devoridan hosil bo`ladigan aks-sadoni yo`qotish uchun parter yoki amfiteatr qiyaligini keskin ko`tarish lozim.
Shovqin insonning umumiy holatiga ta`sir ko`rsatadi, ahvolining yomonlashuvi yuzaga keladi, bu esa mehnat samaradorligini pasaytiradi, xatolar qilishga, shikastlanishiga sababchi bo`lishi mumkin. Tovush balandligi - eshitish sezgisi o`lchamini baholaydi. Tovush balandligining darajasi fonlarda o`lchanadi.
Ta`sirni baholash uchun butun chastotalar diapazoni oktava chiziqlariga bo`lingan, ularda yuqori chegara chastotasi past chegara chastotasidan 2 martaga ko`p.
Oktavani xarakterlovchi chastota sifatida uning o`rtacha geometrik kattaligi olinadi.
45 – 90 Gts - > fo`rt = 63 Gts
90 - 180 Gts -> fo`rt = 125 Gts
5000 – 11000 Gts - > fo`rt = 8000 Gts
Yuqori (baland) chastota tovushlari inson hissiyotiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Bir necha shovqinli agregatlar mavjud binolarda shovqinning umumiy darajasi barcha agregatlar shovqinlar darajasining arifmetik yig`indisiga teng emas. Bir necha shovqin manbalarining shovqin yig`indisi darajasi, ulardan teng yarim bo`lingan nuqtada qo`yidagicha ifodalaniladi:
L = L1 + 10 lg n; (DB )
bu erda L1 - 1 shovqin manbai darajasi
n - shovqin manbalari soni.
Sanitariya me`yorlariga binoan jamoatchilik va turar-joy binolarining to`siq moslamalaridan shovqin manbaiga qadar minimal masofa o`rnatadilar va ishlab chiqarish binolarida shovqinning cheklovli darajalariga yo`l qo`yadilar. Ochiq havo va hajmi bo`yicha katta binolarda sfera to`lqinining tovush bosimi darajasining kamayishi shovqin manbaidan masofa kvadratiga teng proportsionaldir:
Binoning me`morchilik shakllari tovush to`lqinlarini kamaytirish yoki kuchaytirishda katta ahamiyatga ega. Eshiklarning yuqori qismlari shovqinni bir erga to`plab kuchaytirsa, bo`rtib chiqqan joylari shovqinni tarqatadi, tovush tezligini kamaytiradi.
Eshitish organlarini individual himoyalash choralariga quyidagilar kiradi.
1. Mexanizmning aylanma qismlarini o`ta aniq hisob bilan
pasaytirish va balansirovka qilish.
2. Dinamik tovush pasaytirgichlardan foydalanish.
3. Silkinish manbai bo`lgan aylanma xarakatlar sonini
o`zgartirish
4 . Mashina poydevori va asosi o`rtasida zich prokladkalardan (rezina, voylok, yog`och, probka, prujina va ressorlar) foydalanish mumkin.
5.Mexanizmlarning qaytish-kirishish xarakatini aylanuvchan (podshipnik) - chayqalma, sirg`aluvchan podshipniklar bilan, po`lat detallarni plastmassalardan yasalgan detallar bilan almashtirish.
6. Mashinalar detallari uchun yopishqoq materiallar va qotirmalar qo`llash.
Bunday himoya turlari shovqinning yuzaga kelish manbaida silkinish va shovqinga qarshi kurashning asosiy choralaridan biridir.
Ichki shovqinga qarshi choralar yoki ovoz ta`sirini kamaytiruvchilar sifatida doka, paxta, yumshoq rezinadan tayyorlangan materiallardan foydalaniladi.
Tashqi shovqinga qarshi choralar sifatida - quloqqa mustahkam joylashtiriladigan quloqchinlardan, ya`ni, o`rtacha va yuqori chastotali shovqinlardan himoyalash uchun, VTsNIIOT - 1, 2, 3 va 4 tipidagi qo`loqchinlar ishlab chiqilgan.