Dariy tilida ortirma nisbat

I BOB. FE’L NISBATLARI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA VA UNING TURLI TILLARDA IFODALANISHI
1.1 Fe’lnisbatlari haqida tushunchasi
Fe’l nisbatlari
Fe’ldan anglashilgan ish-harakat yoki holatning bajaruvchishaxsga munosabati fe’l nisbatlari deyiladi. Demak, fe’llarning nisbat kategoriyasi harakat sub’ekti bilan uning ob’ekti orasidagi munosabatni ifodalaydi. Shu bilan bir qatorda harakat bilan uning bajaruvchisi orasidagi munosabat ham turlicha bo’ladi.
Ma’lum bir shakilda harakat ega bilan ifodalangan shaxs yoki predmet tomonidan bajariladi. Boshqa bir shaklda harkatning su’ekti (ega) ham, ob’yekti ham bir shaxsning (predmetning) o’zi bo’ladi. Yana bir ko’rinishda harakatning bajaruvchisi subyekt emas, obyekt sanaladi yoki harakatning haqiqiy bajaruvchisi no’malum bo’lad. Shuningdek, harakat bir necha subyekt tomonidan birgalikda bajarilishi mumkin. Yana bir nisbat shaklida esa harakat Grammatik subyekt (ega)ning boshqa bir subyekt va obyekt ta’siri biln bajariladi. Shunga ko’ra fe’llarda besh xil nisbat ko’rinishi mavjud Dariy tilida uchta (aniq /aktiv/ nisbat, majhullik /passiv/ nisbati, orttirma nisbat) fe’l nisbati mavjud. Fe’l nisbati maxsus shakl yasovchi qo’shimchalar yordami bilan yasaladi. Bu qo’shimchalar fe’lning leksik ma’nosini o’zgartirmaydi, balki unga qo’shimcha ma’no qo’shadi.
Fe’l nisbati maxsus shakl yasovchi qo’shimchalar yordami bilan yasaladi. Bu qo’shimchalar yordami bilan yasaladi. Bu qo’shimchalar fe’lning leksik ma’nosini o’zgartiraydi, balki unga qo’shimcha mano qo’shadi. Ya’ni bu qo’shimchalar harakatning bajaruvchisi (subyekti) va predmeti (obyekti)ni ko’rsatib, gap qurilishining qanday bo’lishini bildirib turadi. Masalan: yozdi – predmet( obyekt) tomonidan bajrilgan harakat, yozildi – predmet (obyekt) tomonidan bajarilib, subyekt noma’lum harakat, yozishdi – bir necha subyektlar bajaradigan harakat, yozdi – subyektning obyektga ta’siri bilan bajariladi.
1.2 Aniq, majhul nisbatlar⁹
Aniq nisbat
فعل معلوم fe’l-e ma’lum
Aniq nisbatdagi fe’lda harakat ega tomonidan bajariladi. Bu nisbat orqali harakat ta’sirining o‘timli fe’llarda ob’ektga o‘tishi: کتاب را خواند ketâbrâ xând ‘kitobni o‘qidi’; o‘timsiz fe’larda sub’ektning o‘ziga xoslanishi ko‘rsatiladi: خواب کرد xâb kard ‘uxladi’.