dars: soat juftlik An`anaviy ertak va afsona

Xalq og`zaki ijodi janrlari
Har bir fan, sohaning muhim nazariy masalalari bo`ladi. Badiiy adabiyotni o`rganuvchi fan adabiyotshunoslik deb ataladi. Xalq og`zaki poetik ijodini o`rganish sohasini folklorshunoslik deymiz. Folklorshunoslik adabiyotshunoslik tarkibidagi mustaqil fan hisoblansa-da, o`rganish obyekti badiiy adabiyot bo`lgani sabab bir qator umumiy va mushtarak jihatlari bor. Xususan, janrlar masalasi adabiyotshunoslik uchun ham, folklorshunoslik uchun ham muhim hisoblanadi. Faqat adabiyotshunoslikda yozma adabiyot vakillari qalamiga mansub g`azal, ruboiy, doston, noma kabi (mumtoz adabiyot); she`r, hikoya, roman, drama kabilar (zamonaviy adabiyot) ning janr xususiyalari o`rganiladi. Folklorshunoslikda esa xalq og`zaki adabiyotidagi maqol, qo`shiq, ertak, doston kabi janrlarning o`ziga xoslik tomonlari tadqiq etiladi. Ammo qaysi shaklda yaratilgan adabiyot ekanidan qat`i nazar har bir yo`nalishdagi yutuqlar va kashfiyotlar adabiyotshunoslik ilmi taraqqiyotiga qo`shilgan hissa sifatida baholanaveradi. Avvalo, badiiy asarlar yaratilish jinsi yoki turiga ko`ra uch xil bo`lishini esga olaylik. Jahon adabiyotida uchta jinsning mavjudligi (epos, lirika, drama) qayd etilgan, tan olingan. Janr deganda, ana shu uchta jinsdagi asarlar tarkibini tashkil qiluvchi kichik turlar tushuniladi. Masalan, yozma adabiyotda epik asarlar turini roman, qissa, hikoya janrlari, og`zaki adabiyotda ertak, doston, latifalar tashkil etadi. Ya`ni jins nomi saqlanishi, tarkibi esa asar yaratilish usuliga ko`ra (og`zaki yoki yozma) boshqa-boshqa janrlardan iborat bo`lishi mumkin.
Epos – yunoncha “epos” – rivoya, hikoya, qo`shiq so`zidan iborat bo`lib, badiiy adabiyotda voqea, hodisani bayon qilish, hayotiy lavhaning tafsilotlarini ifodalash ma`nosini anglatadi. Ta`rifdagi “qo`shiq” so`ziga ajablanish kerak emas, chunki qadimgi yunonlar nazarda tutgan qo`shiqlar so`zning hozirgi paytda tushunilishidan farqli ravishda voqea-hodisani bayon qilish xususiyatiga ega edi. Badiiy adabiyotdagi epik jinsda biron voqea badiiy so`z vositasida hikoya qilinadi. Xalq og`zaki ijodida bunday jinsga mansub janrlar afsona, naql, rivoyat, ertak, doston, ayrim termalar, latifa, loflardan iboratdir. Mazkur nazariy masalani ilmiy asosda o`rgangan olim Bahodir Sarimsoqov avval qayd etilgan uch jins qatoriga to`rtinchisini ham qo`shgan va “maxsus tur” deb atagan. Bu tur tarkibini: “oddiy o`tirish olqishlari, qarg`ish, so`kish, maqol, matal, topishmoq va boshqa xildagi yumuq iboralar”, - deb belgilagan. Haqiqatan ham, qayd etilgan janrlarda bir tomondan muayyan vaziyat, voqea-hodisa haqida tasavvur hosil qilish uchun aniq ma`lumot, axborot mavjud bo`lishiga qarmay, aytilgan matnning hajm jihatdan o`ta ixchamligi alohida ko`zga tashlanadi. 
Taniqli folklorshunos olimlardan V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifov o`zbek xalq og`zaki ijodidagi dostonlarni “Qahramonlik eposi” deb ataganlar. 1947- yilda Moskvada e`lon qilingan katta hajmdagi kitobni “O`zbek xalq qahramonlik eposi” deb ataganlar va unda “Alpomish”, Go`ro`g`li turkumiga oid dostonlar, “Kuntug`mish” kabi ishqiy-romanik dostonlar tahlil etilgan.
Lirika – lira deb atalgan qadimgi yunon musiqa asbobining nomidan olingan bo`lib, badiiy adabiyotda inson his-tuyg`usini, ichki kechinmalarini ifodalovchi asarlar nazarda tutiladi. Ma`lumki, hayotda turli voqea-hodisalar ro`y beradi. Lirik asarlarda ana shu turmush lahzalari ta`sirida shaxs qalbida paydo bo`lgan kechinmalar ifodalanadi. Ana shu xususiyati bilan lirika eposdan farqlanadi. Chunki bunday asarlarda bosh maqsad sodir bo`lgan hayotiy voqeani emas, balki ana shu voqeaga nisbatan ichki munosabat tarzida ifodalanuvchi ruhiy taassurotlarning namoyon bo`lishini izohlaydi. Shuning uchun lirik asarlarda aks etgan voqea bayonini aynan emas, nisbiy tushunish lozim. Masalan, “Alpomish” dostoni “Burungi o`tgan zamonda, o`n olti urug` Qo`ng`irot elida Dobonbiy degan o`tdi. Dobonbiydan Alpinbiy degan o`g`il farzand paydo bo`ldi. Alpinbiydan tag`in ikki o`g`il paydo bo`ldi: kattakonining otini Boybo`ri qo`ydi. Kichkinasining otini Boysari qo`ydi”, - deb boshlanadi. O`z-o`zidan ma`lumki, Fozil Yo`ldosh o`g`li dostonni tinglovchiga aytilajak asardagi voqealar qanday boshlangani yuzasidan ma`lumot bermoqchi. Matnda baxshi Qo`ng`irot, Dobonbiy, Alpinbiylar bilan tinglovchini tanishtirmoqda. Aslini olganda, dostonning to`liq mazmuni ana shunday xabarlar tizimidan iborat. Endi lirik qo`shiqdan bir namuna keltiraylik:
“Tolga chiqib tol bo`ldim,
Tusholmay behol bo`ldim.
O`z tengimning ichida
Muncha betole bo`ldim”.
Qo`shiq aytayotgan qizmi, yigitmi tolga chiqqani, tushgani haqida xabar berayotgandek tuyiladi. Vaholanki, uning maqsadi bizga qilgan harakatini aytish emas. Balki o`z tengini topa olmay qalban iztirob chekayotganini izhor qilishdir. Tol esa shunchaki bir vosita, xolos. Odatda, qo`shiqlarning dastlabki misralari, ko`pincha, tinglovchini chalg`itish yoki nimanidir ifodalash maqsadida to`qiladi. Asosiy maqsad oxirgi misrada, ba`zan 3-4-misralarda ifodalanadi.Inson qaysi vosita bilan bo`lmasin, o`zining his-tug`usini, ichki kechinmalarini, ruhiy holatini izhor qilar ekan, lirik asar namunasi vujudga keladi. Shuning uchun ham ayrim iqtidorsiz shaxslarning ma`nosiz qofiyalar yig`indisidan iborat she`riy asarlarini lirika namunasi deb bo`lmaydi. Haqiqiy ma`nodagi lirik asar insonni loqayd qoldirmaydi, unga ma`naviy huzur bag`ishlaydi, estetik rohat beradi.
Xalq og`zaki ijodidagi har bir lirik qo`shiq qachonlardir dil so`zlarini aytish bilan ruhiy olamidagi o`zgarishlarni bildirmoqchi bo`lgan yigit-qizlarning qalb daftaridagi muhrlangan misralardan iborat. Hatto bolalar folkloriga mansub allalarni olasizmi, “Boychechak”, “Oftob chiqdi olamga” qo`shiqlarini olasizmi, lirik asarlar talabiga javob berishi shart deb hisoblash kerak.
Xullas, lirik qo`shiqlar asrlar davomida xalq og`zaki ijodidagi qalb izhorini ifodalovchi asosiy janr sifatida yashab kelgan so`z durdonalaridir.
Drama. Yunoncha “drama” so`zidan olingan bo`lib, harakat, tanglik, mushkullik ma`nolarini bildiradi. Badiiy adabiyotda “drama” so`zidagi harakat ma`nosi asos qilib olingan va muayyan voqea-hodisani sahnada harakat orqali ifodalash tushunchasi nazarda tutiladi. Shubhasiz, mazkur harakat orqali so`z vositasining yetakchiligini inkor qilish mumkin emas. Dramatik asarlarda vaqt, makon cheklangan bo`ladi. Voqeaning mohiyati drama ishtirokchilarining nutqlari bilan ochiladi.
Xalq og`zaki ijodida dramatik janrlarni, Bahodir Sarimsoqov fikricha, og`zaki drama, kulki – hikoya, qo`g`irchoqbozlik, askiya janrlari tashkil etadi. Bu asarlarni ijro qiluvchilar faqat og`zaki nutqlari bilangina emas, tovush tovlanishi – intonatsiya, yuz, ko`z, bosh, qo`l harakatlarini ishga solib ham obraz yaratadilar. Oqibatda, tomoshabin tinglovchilarni o`ziga jalb qiladigan teatrlashgan tomosha ko`rinishi vujudga keladi. Misol uchun Yo`ldosh A`zamov rejissyorlik qilgan “O`tkan kunlar” badiiy filmidagi Xudoyorxon va Musulmonqul qiyofalari bilan o`ynalgan qo`g`irchoqbozlikni eslashingiz mumkin. Xalq dramasi haqida yaxshiroq tushunchaga ega bo`lishni istasangiz, Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanidagi “Xon ko`ngil ochmoqchi” va “Qiziqlar” bobini o`qib chiqishingizni maslahat beramiz.
Xalq dramasi qatnashchilari asar mazmunini o`zlari o`ylab topadilar. Tomoshaga yig`ilgan odamlar o`rtasida qallob qozi, jinoyatchi, jabrlanuvchi, sho`rpeshona ona yoki xotin, baxtsiz ota, landovur farzand kabi rollarni bajaradilar. Uzoq o`tmishdan tortib o`tgan asrning o`rtalarigacha bozorlarda, guzarlarda qiziqchilarning sahna ko`rinishlarini uyushtirishlari oddiy odat edi.
Askiya esa maxsus so`z o`yini musobaqasi tarzida to`ylarda, sayillarda, yig`inlarda o`tkazilgan. Askiyabozlar ikki, ba`zan uch-to`rt guruhga bo`linib tanlangan mavzu doirasida so`z asos bo`lgan bellashuvlarda kuch sinashganlar. Bunday anjumanlarda askiya ishtirokchilarining turgan joylari o`z-o`zidan sahnaga aylanib qolar edi. Tinglovchilar esa askiya jozibasiga mast bo`lib, qayerda o`tirganlarini ham bilmay qolar edilar. Shuning uchun yuqorida qayd etilgan janrlar dramatik tur tarkibini tashkil etgan.
Shunday qilib, xalq og`zaki ijodidagi asarlarning jins va turlari, ulardagi janrlar tarkibi haqida umumiy fikrga ega bo`ldik. Endi mazkur janrlarning o`zaro munosabati yuzasidan eng muhim tushunchalar haqida to`xtab o`tamiz. Avvalroq qayd etganimizdek, badiiy adabiyot yaratilish usuliga ko`ra og`zaki va yozma ijoddan iborat. Og`zaki ijod yozuv madaniyati shakllanishidan ancha oldin vujudga kelgan. Ammo og`zaki ijodning o`zi paydo bo`lishida qadimgi miflarning o`rni va ahamiyati beqiyosdir. Filologiya fanlari doktori, professor B.Sarimsoqovning chuqur ilmiy tadqiqotida mif xalq og`zaki ijodi asosini tashkil etashi aytiladi . Mif badiiy ijod turiga kirmaydi. Chunki unda badiiylik darajasi nihoyatda past bosqichda namoyon bo`ladi. Binobarin, mif xalq og`zaki ijodi tarkibidan o`rin ololmaydi. Lekin og`zaki ijod asarlarining shakllanishida diffuzion jarayon amalga oshgan. Diffuziya – lotincha “diffusion” – so`zidan olingan bo`lib, singish, tarqalish ma`nolarini beradi. Molekulalar, atomlar, ionlar va kolloid zarralarining tartibsiz issiqlik harakati natijasida bir moddaning ikkinchi moddaga o`z-o`zidan o`tishi, birining ikkinchisiga “singib ketishi”. Qarangki, aniq fanlardagi diffuzion jarayon mifdan xalq og`zaki ijodi janrlarining paydo bo`lishida bosh omil bo`lgan ekan. Xususan, B.Sarimsoqov shunday yozadi: “Folkloristikada diffuziya termini biror janr, motiv yoki obrazning ikkinchi bir janr, motiv yoki obrazga kirib borishi, singishi natijasida ularning tabiatida sodir bo`ladigan struktural, semantik hamda funksional o`zgarishlarga nisbatan qo`llaniladi” . Soddaroq qilib aytganda, mifdan voqea tasviri, yaxshilik va yovuzlik o`rtasidagi murosasiz kurash, obrazning dastlabki elementlari tarkibida asta-sekin afsona; afsona tarkibida ertak; ertak rivoji natijasida doston janrlarining shakllanishi va alohida janr sifatida mustaqil taraqqiy etishini og`zaki ijoddagi diffuziya jarayoni bilan izohlash mumkin bo`ladi. Taniqli folklorshunos olimlar V.Ya.Propp, Ye.M.Meletinskiy, Z.P.Sokolova xalq ertaklari bevosita mifdan vujudga kelganligini to`liq tasdiqlaganlar.
Taxmin qilish mumkinki, diffuziya tizimi asosida xalq og`zaki ijodidagi yirik hajmdagi epik asarlar shakllangan. Lirik janr qo`shiq, maqol, matal, topishmoq va boshqa kichik janrlar og`zaki ijodning badiiy ijod sifatida shakllanishi jarayonida asta-sekinlik bilan paydo bo`lgan. Maqol va topishmoqlar janri yuzasidan ma`lumot berganimizda ertak va dostonlardan parcha keltirish bejiz emas. Bugungi kunda har bir asar mustaqil janr namunasi sifatiga ega bo`lsa ham, umuman, og`zaki ijodimiz asarlari matni bilan tanishganimiz sari janrlar o`rtasidagi aloqalar qanchalar uzviy ekaniga ishonch hosil qilib boramiz.
Z.Husainova maqol va topishmoq o`rtasidagi yaqinlik haqida to`xtab shunday deydi: “Topishmoq ma`no va aytilishi jihatdan maqol bo`lib kelishi mumkin. Bunday maqollar dastlab topishmoq tarzida vujudga kelib, keyinchalik maqolga aylangan. Til haqidagi “Birovni suydirar, birovni kuydirar”; “Asaldan shirin, zahardan achchiq” topishmoqlari, “Suydirgan ham til, kuydirgan ham til”, “Shirin so`z – shakar, achchiq so`z – zahar” shaklida maqol sifatida qo`laniladi” . Olima bolalar qo`shig`i topishmoq bo`lib kelishi mumkinligini aytib misol keltiradi:
Yomg`ir yog`aloq,
Tarvuz yumaloq,
Jaladan qo`rqmas,
Laqqa baqaloq .
Janrlar o`rtasidagi yaqin aloqani bir asarning doston va ertak varianti borligidan bilsa ham bo`ladi.Jumladan, “Tohir va Zuhra”ning doston va ertak variantlari mashhur. Qizig`i shundaki, ertakdan Tohir va Zuhraning qo`shiq tarzidagi aytishuvi ham o`rin olgan:
Tohir:
Suv kelar axta-axta,
Sandig`im temir taxta,
Sendan boshqa yor qilsam,
Qon yutay laxta-laxta.
Zuhra:

Suv kelar tosh ustida,

Ro`molim qosh ustida.
Tohir esimga tushsa,
Yig`layman osh ustida .
Dostonlarning xalq qo`shiqlari bilan uzviy aloqasini “Alpomish” dostonida aniq ko`rish mumkin. Hakimbek Barchin bilan Ultontoz to`yi kuni yurtiga qaytib keladi va to`yda Qultoy qiyofasida qatnashadi. Shunda u avval Bodombekach bilan, keyin Barchin bilan yor-yor aytishadi:
Qultoy:

Oy Barchinim yor-yor,

Gul Barchinim yor-yor,
Aqling bo`lsa, o`yla-da,
Bil Barchinim yor-yor.
Ultontozga tekkancha,
O`l, Barchinim yor-yor.
Barchin:
Uy demayin qaynag`a,
Buy deysana, yor-yor,
Bulbul qo`nar to`qayning
Jiydasina yor-yor.
Ultontozga tekkancha,
Qora yerga teg deysana yor-yor .
Doston va ertaklardagi tasviriy mushtaraklik ham alohida tadqiqot yuritishga arziydigan mavzudir. Qahramonlarning tashqi qiyofasi, qiz – malikalarning go`zalligi tavsifi shu qadar o`xshash tasvirlanadiki, ba`zan matnni o`qiyotganimizda asar doston yoki ertak ekanini unutib qo`yamiz. Masalan, “Malika ayyor” dostonida Shozargar vaziyat taqozosi bilan sichqonga, uzukka, tishi olmos kalamushga, boshi olmos o`q ilonga, va nihoyat, kal qiyofasidagi qimorbozga aylanadi. Dostonning bu sahifalari ko`proq ertaklardagi transfiguratsiya (bir qiyofadan boshqa qiyofaga o`tish) usulini eslatadi.
Bundan tashqari afsona, rivoyat, ertak, doston matnlarida o`nlab maqollarning qo`llanilishiga guvoh bo`lamiz. “Alpomish” dostonining o`zida: “Sulton suyagini xo`rlamas”; “G`amli qulning o`ylaydigan o`yi bor”; “Kuchuk bosmas yo`lbars, sherning izini, esi bor biladi gapning tuzini”; “O`zingdan chiqqan baloga, qayga borasan davoga”; “Do`stga zor aylama, dushmanlarga xor”; “Elakka borgan xotinning ellik og`iz gapi bor”⁵ kabi bir qator maqol, matal, hikmatli so`zlar asar matnini bezab turibdi.
Xalq og`zaki ijodi janrlari, ularning tarkibi, avvalo, ularning jins, tur, janrlarga bo`linishidan tashqari bir butun meros ekanini tasdiqlaydi. Janrlararo yaqinlik og`zaki ijodning asrlar davomida dunyoqarashi jihatidan yaqin ijodkorlarning iqtidori mahsuli natijasi sifatida baholanishi mumkin. Og`zaki asar qaysi janrga taalluqli ekanidan qat`i nazar yosh avlodning barkamol farzand bo`lib yetishishini ta`minlash maqsadini amalga oshirishda xalq xizmatida bo`lgan.

Ertak umumfolklor hodisasi sifatida eng qadimiy epik janrlardan bo‘lib, M.Qoshg‘ariy o‘z “Devonu lug‘otit turk” asarida turkiy xalqlarda uning “etuk” atamasi bilan yuritilganini qayd etadi. Unga ko‘ra, etuk “biror voqeani og‘zaki hikoya qilish”ni anglatadi. Biroq jonli so‘zlashuvda O‘zbekistonning turli joylarida, chunonchi, Namangan viloyatining Janubiy qismida “ertangi” deb yuritiladigan bu hodisa – ertangi, bo‘lib o‘tgan, qadimgi zamonlardan qilinajak hikoya ma’nosini anglatsa, Samarqand, Farg‘ona va Surxondaryoda bu hodisa – matal, Xorazmda – varsoqi, Buxoroda – ushuk, Toshkentda – cho‘pchak, yana boshqa bir qator maskanlarda – hikoya, hikoyat, og‘zaki hikoya, o‘trik yoki o‘tirik, afsona deb yuritilsa-da, folklorshunoslikda ertak ilmiy istilohi qabul qilingan va muhim muomalada bo‘lib, ruslardagi “skazka” istilohiga teng ekvivalentga aylangan. Zero, Alisher Navoiy asarlarining qadimgi lug‘ati, sanaluvchi “Abushqa”da ham “ertak” istilohi uchraydi.
“Ertak” so‘zi “er”, aslida “ir” yo “yir, jir” hamda “tak” so‘zlaridan tarkib topgan. “Ir” yo “yir” Alisher Navoiy zamonida og‘zaki hikoya, yo doston ma’nolarini anglatganki, bu xususda u shunday ma’lumotni yozib qoldirgan:
Ey yirov, sen ham ishingni ko‘rguz,
Yotug‘on birla ulug‘ irni tuz
Navoiy tilga olayotgan “ulug‘ ir” aslida doston bo‘lib, uni yotug‘on (hozir do‘mbira) jo‘rligida yirov ijro etgan. Yirov yoki jirov hozir ham xalq an’anaviy dostonlari ijrochisini anglatadi. Navoiy zamonasida “ir” dostonni anglatgani bois u ertak ma’nosida “cho‘rchak” istilohini qo‘llaydi va og‘zaki eposga xos bu ikki hodisani bir-biridan farqlaydi:
Habibim husni vasfin uyla muhlik anglakim, bo‘lg‘ay,
Qoshingda qissai Yusuf bir uyqu keltirur cho‘rchak.
Shuni ta’kidlash joizki, Navoiy qo‘llagan “cho‘rchak” istilohi hozir Toshkent muzofotida “cho‘pchak” va uyg‘urlarda “cho‘chek” shakllarida fonetik o‘zgarishga uchragan holda iste’moldadir. Ertak xalq og‘zaki badiiy ijodining eng qadimiy, ommaviy, hajman yirik, katta-yu kichiklar uchun baravar qiziqarli bo‘lgan janridir.
Ular juda uzoq o‘tmishda ibtidoiy ajdodlarimizning mifologik dunyoqarashi, qadimiy urf-odatlari, marosimlari asosida paydo bo‘lgan. Ertaklarda, odatda, xalq maishiy turmushining insoniy fazilatlari haqidagi orzu-o‘ylari xayoliy va hayotiy uydirmalar vositasida bayon etiladi.
Ertaklar janr sifatida uzoq muddatli shakllanish jarayonini boshdan kechirgan. Ular ibtidoiy odamlarning turmushdagi biror voqeani oddiygina hikoya qilishlari asosida yuzaga kelgan. Davrlar o‘tishi bilan hikoya qilish ham takomillashib borgan, so‘zga sig‘inish, ilohiy kuchlarga sig‘inish, animistik, totemistik, fetishistik e’tiqodlar, gallyutsinatsiya va tush ta’sirida fantastik (taxayyuliy) vositalarga to‘lisha borsa, hayvonlarni ovlash, xonikalashtirish, ular inonchlariga ishonish, hayvon mahsulotlaridangina emas, balki kuchidan ham foydalanish jarayonlarida hayvonlar haqidagi ertaklar paydo bo‘la boshladi. Asta-sekin shu xildagi ertaklarda turmush tajribasini omixtalashtira borish, u yoxud bu xildagi qusur va kamchiliklardan kulish ertakdagi obrazlarga majoziylik (allegorik) xususiyatni baxsh etdi. Natijada hayvonlarga oid ertaklar tarkibida majoziy namunalar yuzaga kela boshladi.
Feodal munosabatlar tarkib topib, unda ijtimoiy jarayon takomillasha borgach, ertaklarda ham shu ijtimoiy munosabatlarni ifodalash tamoyili chuqurlasha bordi, natijada, hayotiy uydirmalar asosidagi maishiy ertaklar paydo bo‘la boshladi. Shu zaylda, ertaklar ijtimoiy-estetik hodisa sifatida xalq epik ijodiyotida mustahkam qaror topdi.