Afsona va rivoyatlar
Afsona fors tilidan olingan boʻlib (ﺍﻔﺴﺎﻨﻪ), maʼno mohiyatida ikki tushuncha yetakchilik qiladi: 1 – biror voqeani, lavhani hikoya qilish; 2 – bu hikoya uydirma, toʻqimalardan iborat boʻlishi. Oʻzbek tilining izohli lugʻatida soʻzning bir necha maʼnolari koʻrsatilgan: “afsona boʻlmoq”, “afsona toʻqimoq”, “afsonaviy” va boshqalar. Lekin asosiy maʼno tafakkur fantaziyasi bilan bogʻliq boʻlib, aql bovar qilmaydigan uydirma voqealarni hikoya qilish va shu bilan shuhratga ega boʻlish tushunchasi yetakchilik qiladi.
Afsona diffuzion jarayonda mif tarkibida paydo boʻlgan, keyinchalik alohida janr sifatida ajralib chiqqan xalq ogʻzaki ijodidagi birinchi mustaqil epik tur namunasi hisoblanadi.
Mahmud Koshgʻariyning “Devonu lugʻoti-t-turk” asarida avvalgi sahifalarimizda esga olingan “saw” soʻziga murojaat qilamiz:
ﺴﺎﭪْ saw – otalar soʻzi. Chunonchi, ﺴﺎﭬدﺍ ﻤۥﻧ۫دَﻍْ ﻜﻟ۫ر sawda mundagʻ kelir – otalar soʻzida shungdogʻ keladi.
ﺴﺎﭪْ saw – qissa. Qadimgi voqealardan xabar berish.
ﺴﺎﭪْ saw – hikoya. Biror voqeani aytib berish.
ﺴﺎﭪْ saw – risola, xat, kichik kitobcha.
ﺴﺎﭪْ saw – soʻz, nutq.
ﺴﺎﭪْ saw – ilgarigi xabarlar, yangiliklarni yetkazuvchi.
Bu janrga mansub asarlar fikriy, gʻoyaviy ozuqani miflardan olgani uchun hayotning, insonning, osmon jismlarining paydo boʻlishi haqida ham hikoya qilish anʼanasini saqlab qolgan. Ehtimol, shuning uchun ham afsonalarda diniy voqea-hodisalar tavsifi koʻproq uchraydi. Xalq ogʻzaki ijodining xos xususiyatlarida qayd etilgan shartlilik belgisi afsonalarga ham xosdir. Afsona aytuvchi shaxs oʻz hikoyasi qaysi mavzu va qaysi yoʻnalishda boʻlishidan qatʼi nazar aks ettirilayotgan lavhaga tinglovchining toʻliq ishonishini xohlagan. Aytilayotgan xabardagi ayrim aniq maʼlumotlar esa muhokama qilish ortiqcha ekanini tasdiqlagan.
Afsonalar ogʻzaki ijodimizdagi eng ommaviy janrlardan biridir. Ifodadagi soddalik, voqealar sonining cheklanganligi, anʼanaviy qism (boshlama)ning, yakuniy qismning mavjud emasligi, aytuvchidan maxsus tayyorgarlik va mahoratning talab etilmasligi bu janrdagi asarlar ijrosini osonlashtiradi. Hikoya qilish jarayonida alohida estetik ehtirosni inkor etadi. Shuning uun afsonalarni istagan har bir millat vakili aytishi mumkin.
Afsonalar mazmunida eng qadimgi uydirma hodisalar, muayyan hudud nomini izohlovchi toponimik maʼlumotlar sharhlanadi. “Kuygan yor”, “Ellik paysa”, “Tuya choʻkdi”, “Oshoba”, “Qonqus” kabi namunalar ana shunday mavzularni oʻzida aks ettiradi. Folklor ekspeditsiyasi davomida deyarli har bir qishloq, buloq, tepalik, suv manbalari haqida hayratomuz afsonalarni yozib olish imkoniyatiga ega boʻlganmiz. Ertaklardan farqli oʻlaroq ularda syujet tizimining barqarorligi kuzatilmaydi. Ularning mavzu yoʻnalishini uchga boʻlib tahlil qilish mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: |
