Дарслик мбх doc

11.4. Asosiy vositalar harakatini hujjatlashtirish 
Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonunchilikda barcha xo‘jalik ope-
ratsiyalarini boshlang‘ich hujjatlar bilan rasmiylashtirish bo‘yicha talab mavjud. 
Xo‘jalik operatsiyalarini boshlang‘ich hujjatlar bilan rasmiylashtirish jarayonini 
hujjatlashtirish deb nomlash qabul qilingan. Hujjatlashtirish yordamida xo‘jalik 
operatsiyalari amalga oshilgan paytda va ular sodir etilgandan joyda yoppasiga aks 
ettirish amalga oshiriladi. Shunday qilib, hujjatlashtirish bu barcha yozuvlar 
boshlang‘ich hujjatlarga asosan amalga oshiriladigan buxgalteriya hisobining 
ajralib turadigan usullaridan biridir.
64
Korxonalarda asosiy vositalarning buxgalteriya hisobini yuritish uchun asos 
bo‘lib, 
asosiy 
vositalar 
bo‘yicha 
operatsiyalarning 
haqiqatda 
amalga 
oshirilganligini qayd etadigan va ularni amalga oshirish uchun farmoyish 
beradigan boshlang‘ich hisob hujjatlari hisoblanadi. Korxonalarda boshlang‘ich 
hisob hujjatlari xo‘jalik operatsiyalari amalga oshilgan paytda yoki ular sodir 
etilgandan so‘ng darhol (kechiktirmasdan) tuziladi. 
Obyektlarni asosiy vositalar tarkibiga qo‘shish va ularni foydalanishga 
kiritish, shuningdek obyektlarni asosiy vositalar tarkibidan chiqib ketishini 
(tugatish bundan mustasno) hisobga olish uchun quyidagi hujjatlar nazarda 
tutilgan:
65
Asosiy vositalarni (bino, inshootlardan tashqari) qabul qilish-topshirish 
dalolatnomasi AV-1-son shakl. Bunday hujjat bilan xususan o‘rnatish yoki yirik 
64
Gadoyev E. va boshq. Yillik hisobot-2008. T.: NORMA, 2009. 61-b. 
65
Ortiqov X.A va boshqalar. O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobinig milliy standartlarga sharhlar to‘plami. 
– T. “NORMA”, 2010. 306-b 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

366 
hajmdagi 
yig‘ishni 
talab 
qilmaydigan 
mashina 
va 
asbob-uskunalarni 
hamdao‘rnatish (yirik hajmdagi yig‘ish)ni talab qiladigan mashina va asbob-
uskunalarni foydalanishga kiritish rasmiylashtiriladi. Har bir inventar obyekti 
bo‘yicha texnik hujjatlar lavozim majburiyatlariga texnik hujjatlarni tezkor 
hisobini yuritish va saqlanishini nazorat qilish kiradigan funktsional xizmatlar 
(bosh mexanik, bosh energetik va hokazolar) orqali foydalanish joyiga beriladi. 
Asosiy vositalarni (bino, inshootlar uchun) qabul qilish-topshirish 
dalolatnomasi AV-1a-son shakl. Yuqorida sanab o‘tilgan dalolatnomalar 
korxonalarda yoki korxonalar o‘rtasida quyidagi hollarda kelib tushgan obyektlarni 
asosiy vositalar tarkibiga qo‘shish va ularni foydalanishga kiritishni hisobga olish 
(o‘rnatishni talab qilmaydigan obyektlar uchun - xarid qilingan vaqtda, o‘rnatishni 
talab qiladigan obyektlar uchun - ularni o‘rnatishdan qabul qilingandan va 
foydalanishga topshirilgandan keyin) uchun asosiy vositalar obyektlarini qabul 
qilish, qabul qilish-topshirish operatsiyalarini rasmiylashtirish va hisobga olish 
uchun foydalaniladi. 
Dalolatnomalar oluvchi va topshiruvchi korxonalar rahbarlari tomonidan 
tasdiqlanadi va uchta nusxada tuziladi. Dalolatnomaga mazkur asosiy vositalar 
obyektiga tegishli texnik hujjatlar ilova qilingan bo‘lishi kerak. 
Korxona rahbari tomonidan tasdiqlangan dalolatnoma texnik hujjatlar bilan 
birga korxonaning buxgalteriyasiga beriladi. Korxonaning buxgalteriyasi ushbu 
dalolatnomaga asosan inventar kartochkasi ochadi yoki inventar kartochkaga 
asosiy vositalar obyektini chiqib ketishi bo‘yicha belgi qo‘yadi. Har bir konkret 
inventar obyektga tegishli texnik hujjatlar inventar kartochkaga tegishli belgi 
qo‘yish bilan foydalanish joyiga berilishi mumkin. 
Asosiy vositalarni obyektlar bo‘yicha analitik hisobga olish uchun 
mo‘ljallangan boshlang‘ich hujjatlar bo‘lib, quyidagi shakllardagi inventar 
kartochkalar hisoblanadi:
66
- Asosiy vositalarni hisobga olishning inventar kartochkasi - har bir inventar 
66
Ortiqov X.A va boshqalar. O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standartlarga sharhlar 
to‘plami. – T. “NORMA”, 2010. 307-b 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

367 
obyekti bo‘yicha yuritiladi (AV-6-son shakl). Asosiy vositalar obyektlari 
guruhlarini hisob olishning inventar kartochkasi - bir birligi uchun bir xil qiymatga 
ega, foydalanish maqsadi bir xil bo‘lgan bir turdagi obyektlar guruhi bo‘yicha 
yuritiladi (AV-6a-son shakl). 
- Asosiy vositalar obyektlarini hisobga olishning inventar daftari - 
foydalanishdagi asosiy vositalar obyektlarining soni unchalik ko‘p bo‘lmaganda 
inventar kartochkaning o‘rnida qo‘llanishi mumkin (AV-6b-son shakl). Odatda 
inventar daftarni kichik tadbirkorlik subyektlari yuritadi. 
Inventar kartochka har bir inventar obyektiga ochiladi. Inventar kartochkalar 
asosiy vositalarni amortizatsiya guruhiga qo‘shilishi tasnifini qo‘llanishiga qarab 
kartotekalarga, kartotekalarning ichida esa bo‘limlarga, kichik bo‘limlarga, 
sinflarga va kichik sinflarga - foydalanish joyi bo‘yicha (korxonaning tarkibiy 
bo‘linmalari bo‘yicha) guruhlanishi mumkin. 
Asosiy vositalar obyektlarining soni katta bo‘lmagan korxonalar obyektlar 
bo‘yicha hisobga olishni asosiy vositalar obyektlari to‘g‘risidagi zarur 
ma’lumotlarni ularning turlari va joylashgan joyi bo‘yicha ko‘rsatish bilan inventar 
daftarda amalga oshirishi mumkin. 
Inventar kartochkani to‘ldirish, asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish 
dalolatnomalari, asosiy vositalar inventar obyektini texnik pasportlari va ularni 
xarid qilish, qurish, o‘tkazish va chiqib ketishi bo‘yicha boshqa hujjatlarga asosan 
amalga oshiriladi. Inventar kartochka (inventar daftar)da quyidagilar keltirilgan 
bo‘lishi kerak: asosiy vositalar obyektlari to‘g‘risidagi asosiy ma’lumotlar, uning 
foydali ishlatilish muddati; amortizatsiya hisoblash usullari; amortizatsiya 
hisoblanmasligi to‘g‘risida belgi (agar joy nazarda tutilgan bo‘lsa); obyektning 
alohida xususiyatlari. Xarid qilishda qiymati chet el valyutasida ifodalangan asosiy 
vositalar obyektlari bo‘yicha ma’lumot tartibida uning chet el valyutasidagi 
shartnoma qiymati ham ko‘rsatiladi. 
Asosiy vositalar obyektlari guruhlarini hisob olishning inventar kartochkasi 
(AV-6a-son shakl)da yozuvlar to‘g‘ri chiziqli usulda amalga oshiriladi, qisqa tavsif 
esa mazkur registrda hisobga olinadigan obyektlar guruhi bo‘yicha umumiy holda 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

368 
keltiriladi. Bunda har bir obyekt guruhlariga alohida inventar raqami beriladi. 
Buxgalteriya hisobiga qabul qilingan asosiy vositalar obyektlarining hamda 
chiqib ketayotgan asosiy vositalar obyektlarining inventar kartochkalari oy 
mobaynida (oy oxirigacha) boshqa asosiy vositalarning inventar kartochkalaridan 
alohida joyda turishi mumkin. Barcha inventar kartochkalardagi summalarning 
umumiy yakuniy summasini, asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar 
(0100)ning va 0310 «Moliyaviy ijara shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy 
vositalar» schyotining hisobot oyi oxiridagi qoldig‘i bilan buxgalteriya tekshiruvini 
har oyda o‘tkazish majburiy bo‘lib hisoblanadi. 
Agar asosiy vositalar obyektining qo‘shimcha qurish, qo‘shimcha tarzda 
asbob-uskunalar bilan jihozlash, rekonstruktsiya qilish, modernizatsiya qilish 
natijasida uning boshlang‘ich qiymatini ko‘paytirish to‘g‘risida qaror qabul qilinsa, 
u holda inventar kartochkada asosiy vositalar obyektining boshlang‘ich qiymatiga 
tuzatishlar aks ettiriladi. Ko‘rsatilgan inventar kartochkada tuzatishni aks ettirish 
qiyin bo‘lsa, u holda qo‘shimcha qurish, qo‘shimcha tarzda asbob-uskunalar bilan 
jihozlash, rekonstruktsiya qilish, modernizatsiya qilishni tavsiflovchi yangi 
ko‘rsatkichlarni aks ettirish o‘rniga yangi inventar kartochka (oldin berilgan 
inventar raqamni saqlagan holda) ochiladi. Bu asosiy vositalarni qayta baholashga 
ham tegishlidir. 
Asbob-uskunalarni, 
shu 
jumladan o‘rnatishni 
talab qiladiganlarini 
rasmiylashtirish uchun quyidagi boshlang‘ich hujjatlardan foydalaniladi: 
- Asbob-uskunalarni qabul qilish (kelib tushishi) to‘g‘risidagi dalolatnoma 
(AV-14-son shakl). 
- Asbob-uskunalarni o‘rnatishga qabul qilish to‘g‘risidagi dalolatnoma 
(AV-15-son shakl). 
- Asbob-uskunalarda aniqlangan nosozliklar to‘g‘risidagi dalolatnoma (AV-
16-son shakl). 
Asbob-uskunalarda aniqlangan nosozliklar to‘g‘risidagi dalolatnoma (AV-
16-son shakl) asbob-uskunalarni o‘rnatish, sozlash yoki sinash jarayonida, 
shuningdek nazorat natijasi bo‘yicha aniqlangan nosozliklar bo‘yicha tuziladi va 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

369 
mol yetkazib beruvchining manziliga da’vo materiallarini yoki da’vo arizasini 
shakllantirish uchun hujjatlar jildining hujjatlaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
67
Asosiy vositalar obyektlari korxona ichida tez-tez bir tarkibiy bo‘linmadan 
boshqasiga o‘tkazib turiladi. Tarkibiy bo‘linmalarning buxgalteriya hisobida asosiy 
vositalar obyektlarini ichki harakati bo‘yicha yozuvlarni aks ettirish uchun asos 
bo‘lib «Asosiy vositalar obyektini ichki harakati yukxati» (AV-2-son shakl) 
hisoblanadi. 
«Asosiy vositalar obyektini ichki harakati yukxati» (AV-2-son shakl) 
berayotgan bo‘linma tomonidan uch nusxada to‘ldiriladi, oluvchi va topshiruvchi 
tarkibiy bo‘linmaning mas’ul shaxslari tomonidan imzolanadi. Birinchi nusxa 
buxgalteriyaga beriladi, ikkinchi nusxa asosiy vositalarni berayotgan bo‘linmaning 
moddiy javobgar shaxsida qoladi, uchinchi nusxa esa asosiy vositalarni oluvchi 
bo‘linmaga yo‘naltiriladi. 
Asosiy vositalar obyektlarini o‘tkazilishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar 
korxonaning buxgalteriyasida saqlanadigan mazkur asosiy vositalar obyektiga 
ochilgan inventar kartochkaga kiritiladi.