Дарслик мбх doc

Asosiy vositalar – quyidagilar uchun mo‘ljallangan moddiy aktivlardir:
54
a) mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish, yoki xizmatlarni
ko‘rsatish, yoki boshqa tomonlarga ijaraga berish, yoki ma’muriy maqsadlarda
foydalanish uchun mo‘ljallangan;
b) bir davrdan uzoqroq muddat davomida foydalanilishi kutilgan.
Asosiy vositalar ishlab chiqarishning moddiy qismining asosini tashkil etadi.
Mehnat qurollari sifatida foydalanishga qabul qilinib, ular xomashyo va materiallar
bilan ish kuchini birlashtirib yangi qiymat yaratiladigan ishlab chiqarish jarayonini
ishlashini ta’minlaydi. Asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayonida o‘zini moddiy
shaklini saqlab qolishi bilan tavsiflanadi.
«Asosiy vositalar» nomli 5-son BHMSning 7-bandiga asosan, asosiy
vositalar- xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan uzoq (bir yildan ortiq) muddat
davomida xo‘jalik faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish
yoki xizmatlar ko‘rsatish jarayonida yoxud ma’muriy va ijtimoiy-madaniy
vazifalarni amalga oshirish maqsadida foydalanish uchun tutib turiladigan moddiy
aktivlardir. 
55
Asosiy vositalar – kompaniyaning uzoq muddatli mol-mulki bo‘lib, mahsulot
ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko‘rsatish maqsadida
54
International Accounting Standard 16 Property, Plant and Equipment. IFRS 2016.
55
O‘zR 5-son BHMS “Asosiy vositalar” O‘zR AV 20.01.2004 y. 1299-son bilan ro‘yhatga olingan. 3-band, a-qismi

---

foydalanadigan moddiy aktivlardir.
56
Asosiy vositalar ko‘p hollarda korxona aktivlarini asosiy qismini tashkil
qiladi va shuning uchun moliyaviy hisobotda uning moliyaviy holatini ko‘rsatishda
katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Agar korxonaga kelgusida aktiv bilan bog‘liq
iqtisodiy foyda kelib tushishiga ishonch bo‘lsa va aktiv qiymatini aniq baholash
mumkin bo‘lsa, asosiy vositalar aktiv sifatida tan olinadi.
Asosiy vositalar obyektlarini tan olishning birinchi shartiga mos kelishini
aniqlashda korxona boshlang‘ich tan olish vaqtida mavjud bo‘lgan faktlarga
asoslanib kelgusida iqtisodiy foyda olinishi mumkin bo‘lgan ehtimollik darajasini
baholashi kerak. Bu korxonani olingan aktivlarga egalik qilish, foydalanish va
farmoyish berish bilan bog‘liq kelgusidagi barcha mukofotlar o‘ziga tegishli
ekanliligiga va u ushbu aktivga egalik qilish bilan bog‘liq barcha xavfni o‘ziga
olishiga ishonchi komil bo‘lishi kerakligini bildiradi. Ushbu iqtisodiy foydani
olishga yetarli ehtimoli mavjud bo‘lishi korxona aktiv bilan bog‘liq iqtisodiy
foydani olishi va tegishli xavfni o‘ziga olishiga nisbatan aniqlashni talab qiladi.
Bunday aniqlash odatda iqtisodiy foyda va xavf to‘liq ravishda korxonaga o‘tganda
mavjud bo‘ladi. Asosiy vositalarni tan olishning yuqorida keltirilgan ikkinchi
sharti amaliyotda buxgalteriya hisobini yengil qanoatlantiradi, chunki aktivni sotib
olish to‘g‘risida guvohlik beruvchi ayirboshlash operatsiyalari natijasida uning
qiymati aniqlanadi. Bunda, agar aktiv korxonaning o‘zining kuchi bilan yaratilgan
bo‘lsa, u holda uning ishonchli baholanishi tashqi tomonlar bilan materiallarni
xarid qilish bilan bog‘liq operatsiyalarga, ish kuchiga haq to‘lash va asosiy
vositalarni barpo etish (qurish) jarayonidagi boshqa xarajatlarga asoslanib amalga
oshirilishi mumkin.
Agar mol-mulk ishlab chiqaruvchi korxonaning omborida tayyor mahsulot
sifatida saqlanayotgan bo‘lsa, u asosiy vositalarga tegishli bo‘lgan belgilarga javob
bersa ham asosiy vositalar tarkibiga kiritilmaydi. Masalan, avtomobil zavodining
tayyor mahsulot omboridagi avtomobil uning tayyor mahsuloti bo‘lib hisoblanadi
va aylanma mablag‘lar tarkibida hisobga olinadi, lekin sotilgandan keyin ular
56
Financial and managerial accounting, 12e, Carl S.Warren,James M.Reeve,Jonathan E.Duchac, 818-page

---

xaridorda asosiy vositalar obyekti bo‘lib hisoblanadi. Avtomobil zavodida
avtomobillar o‘zining xo‘jalik zaruriyatlari uchun ishlatilishi rad etilmaydi. Bu
holda ular kerakli ma’muriy va hisob jarayonlari tugagandan keyin tayyor
mahsulotlardan xususiy asosiy vositalar tarkibiga o‘tkaziladi. Asosiy vositalar
tarkibiga o‘rnatish (yirik hajmli yig‘ish)
hali boshlanmagan yoki tugallanmagan
asbob-uskunalar, shuningdek tugallanmagan qurilish obyektlari, boshqa kapital va
moliyaviy qo‘yilmalar qo‘shilmaydi.
Asosiy vositalarga imoratlar, inshootlar, o‘tkazuvchi moslamalar, mashina
va uskunalar, transport vositalari, o‘lchov asboblari, hisoblash texnikasi, ishchi va
mahsuldor hayvonlar, ko‘p yillik daraxtlar, yerning meliorativ holatini yaxshilash
uchun sarf qilingan kapital qo‘yilmalar va boshqalar kiradi. O‘z navbatida, ko‘p
yillik daraxtlar (mevali va manzarali), mahsuldor hayvonlar, kutubxona fondlari,
qishloq xo‘jaligining oddiy texnikalari xizmat muddati va qiymatidan qat’i nazar
asosiy vositalar tarkibiga kiritiladi. Shu bilan birgalikda, yer ham asosiy vositalar
tarkibida hisobga olinadi.
Asosiy vositalar tarkibiga quyidagi mezonlarga javob beradigan moddiy
aktivlar kiritiladi:
a) bir yildan ortiq xizmat qilish muddati;
b) bir birlik (to‘plam) uchun qiymati O‘zbekiston Respublikasida (xarid
paytida) belgilangan eng kam oylik ish haqi miqdorining ellik baravaridan ortiq
bo‘lgan buyumlar
57
.