Darslik. O‘zr oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta maxsus, kasb- hunar ta’limi markazi. Qayta ishlangan 5-nashri.Ò
Download 0.97 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiyot asoslari
|
9.3. Iqtisodiy o‘sish turlari
Har qanday ishlab chiqarish resurs talab qiladi, lekin uning o‘sishi resursning naqadar yaxshi ishlatilishiga ham bog‘liq. Shu bois iqtisodiy o‘sishga baho berishda uning qanday sarflar hisobiga va qanday usullar bilan yuz berishiga ham e’tibor beriladi. Shu munosabat bilan uning serresurs va resurstejam usullari borligini aytib o‘tish lozim. Bular ekstensiv va intensiv usul deb ham aytiladi. Resurstalab iqtisodiy o‘sish yaratilgan tovarlar va xizmatlarni resurslarni ishlab chiqarishga ko‘proq jalb etish hisobidan ko‘paytirish demakdir. Bu usulda iqtisodiy o‘sishning miqdoriy omillari harakatga keladi: ko‘proq yangi yerlar ochiladi, yangi konlar ishga tushiriladi, yangi zavod-fabrikalar, sexlar quriladi, ishlab turgan korxonalardagi stanoklar ko‘paytiriladi, ishlovchilar soni ortadi, ammo mehnat unumdorligi oshmaydi, mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari qisqarmaydi. Bu usul resurslarning ko‘proq ishlatilishiga asoslan- ganidan, oxir-oqibat resurslarning yetishmasligi muammosi paydo bo‘ladi. Resurslar kamayib borishi bilan bu usul ish bermay qo‘yadi. Mazkur usul tabiatni avaylash va uning resurslaridan ehtiyotkorlik bilan foydalanish talablariga javob bermaydi. Natijada iqtisodiy o‘sish resurslar kamyobligi bilan sig‘ishmay qoladi, ishlab chiqarishning o‘sishi o‘rniga uning qisqarishi yuz beradi. Resurslarning ko‘plab ishlatilishi sharoitidagi iqtisodiy o‘sish quyidagi chizmada ko‘rsatilgan: Y al pi i ch ki m ah su lot Resurslar sarfi Resurslarni avaylamay, ularni talon-taroj qilish nimaga olib kelishini Gaiti misolida ko‘rish mumkin. Bu yerda resurslarga vahshiyona munosabatda bo‘lindi, qisqa vaqtda dengizda ovlab, yeyish mumkin bo‘lgan jonzot tugadi, o‘rmonlar kesilib, tamom bo‘ldi. Xalq ochlikka yo‘liqib, ommaviy ravishda mamlakatdan ko‘chib keta boshladi. 88 Resurstalab ishlab chiqarish uzoqqa bormaydi, chunki resurslar vaqti kelib tugaydi. Ular kamaygach, iqtisodiyot o‘sish o‘rniga pasayadi. Shu sababli bu usul nomaqbul hisoblanadi. Resurstejam usul istiqbolli, chunki bu resurslarning cheklanganligini inobatga olib, ular avaylab ishlatilishi kerakligini bildiradi. Bu usul resurslarni kamroq sarflagan holda YAIM ko‘proq yaratilishini anglatadi. Iqtisodiy o‘sishning 2 usulini farqlantirish uchun quyidagi chizmaga nazar tashlaymiz: Resurs Resurs Resurs Ishlab chiqarish Mahsulot Mahsulot Mahsulot Resurs Resurs Resurs Ishlab chiqarish Mahsulot Mahsulot Mahsulot Mahsulot Mahsulot Resurstalab o‘sish Resurstejam o‘sish Chizmadan ma’lum bo‘ladiki, birinchi holda 3 ta resurs sarflab 3 ta mahsulot olingan, ikkinchi holda esa xuddi shu 3 ta resurslardan 5 ta mahsulot olingan, ya’ni natija oldingisidan 1,7 marta yuqori bo‘lgan. Тejamkorlik bilan ishlab chiqarish hamma resurslarni, chunonchi, mashina-uskuna, xomashyo, material, yoqilg‘i-elektroenergiya va nihoyat, mehnatning avaylab sarflanishini bildiradi, shuningdek, mahsulot va xizmatlar sifatini oshirishni ham anglatadi. Mahsulot birligiga resurslarni kamroq sarflagan mamlakatlar boy bo‘ladi. Masalan, Yaponiyada 1995- yil energiya sarfi birligiga olingan YAIM Perudagidan 8,5 marta ko‘p bo‘lgan, shu bois Yaponiya boy, Peru esa kambag‘al edi. Resurs tejashga asoslangan iqtisodiy o‘sish o‘z-o‘zidan bo‘lmaydi. Uning asosiy sharti fan va texnikaning eng so‘nggi yutuqlariga asoslangan, g‘oyat mukammal va serunum texnologiyani qo‘llash hisoblanadi. Muayyan iqtisodiy sharoitda ham resurstalab, ham resurstejam usul birgalikda, bir vaqtning o‘zida harakatda bo‘ladi. Ammo ulardan qaysi birining iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda ahamiyati kuchli bo‘lsa, shunga qarab u yoki bu usul ustun deb aytish mumkin. Iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda qaysi usulning ustunligi mehnat unumdorligi YAIM o‘sishining qancha hissasini berishiga qarab aniqlanadi. Masalan, «A» mamlakatda YAIM 120 mlrd dollardan 140 mlrd dollarga yetdi, ishlovchilar soni esa 6 mln dan 6,4 mln ga yetdi. Demak, oldin bir ishlovchi yiliga 20000 dollarlik (120 mlrd : 6 mln = 20000), so‘ngra esa 21875 dollarlik (140 mlrd : 6,4 mln = 21875) mahsulot yaratgan. 89 Demak, ishlovchilar soni: o‘sgan. YAIM esa oshgan. Bino- barin, YAIM o‘sishida mehnat unumdorligining ortishi ustuvorlik qilgan, ya’ni u mahsulot miqdoriga nisbatan tezroq o‘sgan. Demak, keltirgan misolimizda tejamkor iqtisodiy o‘sish bo‘lgan. Bu usulni amalga oshirish uchun milliy iqtisodiyotga investitsiyalarni yuborish talab qilinadi. Ammo bu investitsiyalar fan-texnika yangiliklarini joriy etishga yuborilsa, kam resurs sarflab ko‘proq YAIM yaratish mumkin. Download 0.97 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|