Darslik. O‘zr oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta maxsus, kasb- hunar ta’limi markazi. Qayta ishlangan 5-nashri.Ò

10-BOB. MOLIYA VA KREDIТ
10.1. Iqtisodiyotning moliya sektori
Milliy iqtisodiyot ikki soha — sektorga ajraladi:
1.  Real  soha  —  sektor.  Bu  tovar  va  xizmatlarning  ishlab
chiqarishdan iste’molgacha bo‘lgan harakatini anglatadi.
2.  Pul  sohasi  —  sektori.  Bu  iqtisoddagi  tovar  va  xizmatlar
harakatiga qarama-qarshi boradigan pul harakatini bildiradi.
Milliy  iqtisodiyotdagi  tovar,  xizmatlar  va  pul  oqimi  quyidagi
ko‘rinishda bo‘ladi:
Resurslar
bozori
Davlat
idoralari
Firmalar
Iste’mol  tovarlari
bozori
Xonadon
xo‘jaliklari
Tovar  va  xizmatlar
Pul
Moliya deganda, pul resurslari (jamg‘armalari)ni hosil etish,
ularni taqsimlash va ma’lum maqsad yo‘lida ishlatish tushuniladi.
Chizmaga  nazar  tashlasak,  firmalar,  xonadonlar  va  davlat
idoralari bir-biriga bozor orqali tovar va xizmatlar yetkazib beradilar
hamda bir-biridan pul oladilar. Тovarni sotgan tomon olgan puli
uning daromadini (tushumini) hosil etadi, xuddi shu pul tovarni
olgan tomon uchun xarajat bo‘ladi. Natijada iqtisodiyotda daromad
va xarajatdan iborat pul oqimi paydo bo‘ladi va bu moliyani yuzaga
keltiradi.
Jamiyatning daromadi — bu pulda hisoblangan yalpi ichki mahsulot.
Masalan, 2008-yil O‘zbekistonda YAIM 30,8 trill so‘mni tashkil etdi, u
taqsimlanib  pul  resurslari,  ya’ni fondlari  (jamg‘armalari)ni  hosil  etdi,
xonadon, firmalar (korxonalar)ning, nodavlat tashkilotlarning va davlatning
daromadlari yuzaga keldi.Bu bilan moliya munosabati paydo bo‘ldi.

---

97
Moliya dastlab korxonada paydo bo‘ladi. Bu yerda olingan pul tushu-
mi — daromad amortizatsiya, ish haqi to‘lash, mukofot berish, soliq va
bankdan olgan qarzni to‘lash, xayriya ishlari va investitsiyalar uchun ajratiladi.
Korxona  va  aholi  davlatga bergan  soliqlar  va  boshqa  to‘lovlar  uning
daromadini hosil etadi va bu pul ma’lum maqsad yo‘lida ishlatish uchun
qayta taqsimlanib, ijtimoiy ta’minot, sog‘liqni saqlash, maorif, madaniyat,
sport va davlat investitsiyalari uchun ishlatiladi. Xonadon ahli firmalar,
davlat idoralari va o‘z biznesidan pul oladi, undan jamg‘arma hosil etadi.
Moliya umuman pulning qo‘ldan qo‘lga o‘tishi emas, balki uni
maxsus maqsadda ishlatish uchun jamg‘arma (fond) hosil etishi bo‘ladi.
Masalan,  o‘quvchi  uydan  o‘qishga  borib  kelish  uchun  3500  so‘m
oldi, buni avtobus va ovqatlanish uchun sarfladi. Bu yerda shunchaki
pulni  xarid  uchun  sarflanishi  yuz  berdi,  shu  sababli  moliya  kelib
chiqmadi. Agar o‘quvchi kelajakda velosiped olish uchun ishlab pul
topsa va uni jamg‘arib borsa, moliya yuzaga keladi, chunki u maqsadli
xarid fondi hosil etadi. Albatta bu shunchaki bir misol. Amalda moliya
g‘oyat murakkab pul bilan bog‘liq aloqalarni bildiradi.
Bozor iqtisodi pul bilan tirik bo‘lganidan, uning uchun moliya katta
ahamiyatga ega va bu uning vazifalarida ifoda etiladi: moliya daromadlarni
iqtisodiyotning subyektlari bo‘lmish korxonalar, xonadon xo‘jaliklari va
davlat o‘rtasida taqsimlaydi; soliqlardan siylov berish, davlat hisobidan
pul bilan ko‘mak berish orqali  korxonalar va tashkilotlarning yaxshi
ishlashini moliya rag‘batlantiradi; moliya iqtisodiyotni boshqarish ishini
axborot bilan ta’minlaydi, chunki moliyaviy ko‘rsatkichlar (foyda miqdori,
rentabellik, zarar miqdori, qarzdorlik, likvidlik kabilar) menejmentda
qo‘l keladi; moliya ijtimoiy sohalarni pul bilan ta’minlaydi, ya’ni maorif,
madaniyat, sportga  pul ajratiladi,  aholining nochor  qatlamlari  (ko‘p
bolali oilalar, kambag‘allar, nogironlar)ga nafaqalar beriladi.