Darslik. O‘zr oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta maxsus, kasb- hunar ta’limi markazi. Qayta ishlangan 5-nashri.Ò
Iqtisodga ta’sir etishning moliyaviy vositalari
Download 0.97 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiyot asoslari
|
11.6. Iqtisodga ta’sir etishning moliyaviy vositalari
Iqtisodiyotga ta’sir etishning sinalgan vositasi puldir. Soliqlar vositasida davlat qo‘lida katta pul to‘planadiki, bu uning daromadlarini tashkil etadi va asosan davlat budjetida jamlanadi. Bunday katta pul hech bir firma yoki xonadonda bo‘lmaydi, undan davlat iqtisodiyotga ta’sir etish uchun foydalanadi. Soliqlar davlatning eng ta’sirchan vositasidir. Uning vazifasi budjetga pul yig‘ish bilan cheklanmaydi, chunki uning vositasida firmalar va xonadon faoliyati rag‘batlantiriladi. Soliqlar firmalar xarajatiga kiradi. Davlat soliqlarni oshirsa, xarajatlar ham oshadi, binobarin, bu foydani qisqartiradi, natijada ishlab chiqarishni o‘stirishdan manfaatdorlik kamayadi. Soliqlar kamaytirilsa, xarajatlar pasayib, foyda ko‘payadi, foydani ishlab chiqarishni o‘stirishga yuborish imkoni ham kengayadi. Masalan, firma soliqning hammasini to‘lagan sharoitda 10 mln dollarga teng foydani ishlab chiqarishga yuboradi, buning natijasida ishlab chiqarish kengayib, qo‘shimcha 600 mln dollarga teng mahsulot yaratiladi. Agar firmaga soliqdan 2 mln dollarlik imtiyoz berilsa, u 12 mln dollarni o‘z ishiga sarflaydi, natijada mahsulot ishlab chiqarish 800 mln dollarga yetadi. Demak, soliq imtiyozi tufayli mahsulot 200 mln dollarga (800—600=200) ko‘payadi. Masalan, O‘zbekistonda 2006- yil davlat xo‘jalik yurituvchi subyektlarga bergan soliq imtiyozi 425 mlrd so‘m bo‘lib, ular qo‘shimcha investitsiyaga ega bo‘ldi. Fan-texnika taraqqiyoti yuzaga keltirgan yangi ishlab chiqarish sohalari borki, ularni jadal o‘stirish uchun soliq imtiyozlari beriladi. Masalan, yonilg‘ini tejovchi, o‘ta chidamli dvigatellar ishlab chiqaruv- chi korxonalarga soliqdan yengillik berilsa, ularning xarajatlari soliq hisobidan kamayadi. Natijada dvigatellarni ishlab chiqarish va ommaviy qo‘llanishi ko‘payadi, bu iqtisodiy o‘sishga olib keladi. Ekologik zararli mahsulotni ishlab chiqarishni to‘xtatish zarur bo‘lsa, soliqlar ko‘paytiriladi, natijada firmalar xarajatlari ko‘payib, foyda kamayadi, oxir-oqibatda foyda olish uchun ekologik toza mahsulot ishlab chiqarishga o‘tiladi. Davlat soliqlardan tadbirkorlikni, xayr-ehson ishlarini, eksport- importni, xorij kapitalining kirib kelishini rag‘batlantirish uchun ham foydalanadi. Masalan, O‘zbekistonda yangi ochilgan kichik firmalar, fermer xo‘jaliklari 2 yilgacha soliqdan ozod qilingan edi. Eksportbop tovar ishlab chiqargan korxonalar ham soliq imtiyozlari oladilar. Davlat firmalar to‘laydigan soliq muddatini kechiktiradi, soliq puli kreditga (qarzga) aylantiriladi. Masalan, korxona har yili 25 mln so‘m soliq to‘lashi kerak. Bu soliq 2 yil muddatga imtiyozli kreditga aylantiriladi, natijada korxona 50 mln so‘mni ishlab chiqarishga yo‘llab, uni o‘stiradi va soliqni topgan pulidan 2 yildan so‘ng to‘laydi. 114 Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartiblashning yana bir muhim vositasi moliyaviy sanatsiya (sog‘lomlashtirish) hisoblanadi. Sanatsiya— davlat ishtirokida tang ahvolga tushib qolgan korxonalarni moliyaviy jihatdan sog‘lomlashtirib, ularning oyoqqa turib ketishiga ko‘mak- lashuvidir. Bu ishning zarurligini sohibqiron Amir Тemur allaqachonlar ta’kidlab: «Sarmoyasi qo‘lidan ketib qolgan savdogarlarga o‘z sarmoyasini qaytadan tiklash uchun xazinadan yetarli miqdorda oltin berulsin» 1 , deb farmon bergan ekan. Sanatsiyada davlat korxonalarning ahvolini yaxshilashga qaratilgan tadbirlarni qo‘llaydi: korxona qarzini to‘lash muddatini kechiktirish yoki umuman kechib yuborish, korxonaga soliqdan yengillik berish, soliqni kreditga aylantirish, korxonaga buyurtma berib, uning haqini oldindan to‘lash, korxonaga eksport yuzasidan imtiyozlar berish. Davlatning sanatsiyadagi ishtiroki ikki shartni hisobga oladi. Birinchisi— korxonaning milliy yoki hududiy iqtisodiyot uchun ahamiyati katta bo‘lishi kerak, ikkinchisi — korxonaning tang ahvolga tushib qolishi uning aybi bilan emas, balki boshqa tashqi sabablar bilan bo‘lishi lozim. Yomon ishlagan, bozor talabiga moslasha olmasdan moliyaviy inqirozga yuz tutgan korxonaga davlat yordam bermaydi, chunki bu bozor qoidalariga zid keladi. O‘zbekistonda sanatsiya ko‘pincha qishloq xo‘jaligida qo‘llanadi. Bu yerdagi korxonalar kutilmaganda narxlarning o‘zgarishi yoki tabiiy qiyinchiliklar tufayli o‘z xohishidan qat’i nazar zarar ko‘radilar. Bunda davlat eng og‘ir ahvoldagi xo‘jaliklarga nisbatan sanatsiya qo‘llaydi. Download 0.97 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|