Darslikdan am aliyotchi-m utaxassislar, ilmiy izlanuvchilar va m azkur sohaga qiziquvchilar foydalanishlari m um kin

Xalqaro moliyaviy resurslar

Moliya resurslari - iqtisodiy subʼyekt ixtiyorida, uning tasarrufida boʻlgan jami pul mablagʻlari, moliyaviy aktivlari majmui. Moliya resurslarini davlat, firma va korxonalar, xonadon va jamoat tashkilotlari tashkil etadi. Moliya resurslari moliya va moliya tizimining moddiy asosi, moliya siyosatini utkazishning asosiy vositasi. Moliya resurslari yalpi ichki mahsulot va milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida yaratiladi. Moliya resurslari manbai, birinchi navbatda mamlakat iktisodiyotining faoliyati, asosan, mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish bilan bogʻlik, boʻlgan pul daromadlaridir. Moliya resurslari, odatda davlat byudjetlarida, shuningdek, byudjetdan tashqari fondlarda, davlat mulkidan keladigan daromadlarda, qarzlarda toʻplanadi.
Hozirgi davlatlar Moliya resurslarini yaratishning asosiy usuli tarzida soliklardan tashkil topadigan soliqtizimini qoʻllaydi. Davlat Moliya resurslari — davlat tashkil etadigan va oʻz vazifalarini bajarish uchun tasarruf qiladigan pul mablagʻlaridir. Firma yoki korxona Moliya resurslari yalpi pul tushumi, bankdan olgan krediti, uz mulkini sotishdan kelgan tushum, uz aksiyalarini sotishdan kelgan mablagʻ x.isobidan shakllantiriladi. Xonadon Moliya resurslari — ish haqi, pensiya, ijara haqi, bank bergan foiz va, nihoyat, tadbirkorlik keltirgan foydadan tashkil topadi. Xonadondagi Moliya resurslari, asosan, isteʼmol va jamgʻarish uchun ajratiladi
Xalqaro moliyaviy kursi (exchange rate) bir m am lakat pul birligining ikkinchi bir mamlakat xalqaro moliyaviysiga nisbatan bahosi hisoblanadi. Xalqaro moliyaviy yoki ayirboshlash kursi m a’lum bir m am lakatni tashqi dunyo bilan bog‘lab turadi, shuningdek milliy iqtisodiyot holatini tashqi dunyo bilan taqqoslash, xalqaro iqtisodiy operatsiyalar sam aradorligini baholash im konini beradi. Xalqaro moliyaviy kursi mam - lakatning joriy iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy holati va istiqboldagi rejalari to‘g‘risidagi barcha m a’lum otlarni o‘zida mujassam etadi. Iqtisodiyoti nisbatan ochiq m am lakatlar uchun xalqaro moliyaviy kursi m uhim ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. Chunki uning iqtisodiyotga bevosita yoki bilvosita ta’sir etishi, xalqaro moliyaviy kursidagi keskin o'zgarishlar esa, milliy iqtisodiyotda inqirozli holatlarni yuzaga keltirishi m um kin. Xususan, xalqaro moliyaviy kursining o‘zgarishi m am - lakatdagi um um iy talab hajmiga, narxlar darajasiga, foiz stavkalar o ‘zarishiga, mamlakat ichidagi darom adlar taqsimotiga va iqtisodiyotning boshqa sohalariga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. M illiy xalqaro moliyaviy kursini amaldagi zamonaviy talablar va qonunchilik m e’yoriariga mos ravishda o‘rnatish tartibi xalqaro moliyaviy kotirovkasi (currency quotation) deyiladi. Jahon amaliyotida 2 xil turli xalqaro moliyaviy kotirovkalaridan foydalaniladi. 1. Xorijiy xalqaro moliyaviy birligining m a’lum miqdordagi milliy xalqaro moliyaviyga tenglashtirilishi to‘g‘ri kotirovka deyiladi. M asalan, 0 ‘zbekistonda 1 AQSH dollari (USD) 2200 so‘m (U ZS) etib belgilanishi (U Z S / USD), yoki AQSHda 1 yevro (EU R) m a’lum miqdordagi AQSH dollari(U SD)ga tenglashtirilishi (U SD /E U R ) to‘g‘ri kotirovka 130 Iiisoblanadi. To‘g‘ri kotirovka jahonning ko‘p mam lakatlarida qollaniladi. 2. Agar milliy xalqaro moliyaviy birligini m a’lum m iqdordagi xorijiy xalqaro moliyaviyga tenglashtirilsa teskari kotirovka deyiladi.
Masalan, Buyuk liritaniyada 1 funt sterling (GBP) m a’lum miqdordagi AQSH dollari (U SD )ga tenglashtirilishi (U SD /G B P), teskari kotirovka hisoblanadi. M a’lum bir davriy oraliqda, belgilangan tartibda aniqlangan xalqaro moliyaviy kursining eng kichik ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi farq «punkt» deb yuritiladi. M asalan, 1 AQSH dollarining so‘mga nisbatan kursi 2236,66 so‘m dan 2243,49 so‘mga ortsa, xalqaro moliyaviy kursi m azkur holat bo‘yicha 683 punktga ortgan bo‘ladi. To‘g‘ri va teskari kotirovkalar orasida quyidagi bog‘liqlik mavjud: S(U Z S/U SD ) = 1/S(U SD /U ZS) Turli anglashilm ovchiliklarni sodir etm aslik uchun mavzuga tegishli keyingi holatlarni izohlashda to ‘g‘ri kotirovkadan foydalanam iz.
Xalqaro hisob-kitoblarda kross-kurslardan keng foydalaniladi. Kross-kurs uchinchi xalqaro moliyaviy (USD) orqali ikki xalqaro moliyaviy (U ZS, JPY, GBP) o‘rtasidagi kursni aniqlashdir. K ross-kurslar ikki xil usulda aniqlanadi. Bunda bazaviy xalqaro moliyaviy (U SD va h.k.) va kotirovka qilinayotgan xalqaro moliyaviylar (U ZS, JPY, G BP va h.k.)dan foydalaniladi. Ya’ni xalqaro moliyaviy kursidagi 1 birlikka teng xalqaro moliyaviy bazaviy, boshqa m a’lum qiymatga teng xalqaro moliyaviy esa, kotirovka qilinayotgan xalqaro moliyaviydir.
Masalan, 1 USD (bazaviy)= =2200 U ZS (kotirovka qilinayotgan), yoki 1 GBP (bazaviy)= =1,4 U SD (kotirovka qilinayotgan). 1. M a’lum ikki xalqaro moliyaviy kursining bazasi bir xil xalqaro moliyaviy bo‘lsabunda ushbu kurslarning o‘zaro nisbati orqali uchinchi xalqaro moliyaviy kursi topiladi.
M salan, 1 AQSH dollariga 2200 so‘m (U Z S/U SD ) yoki 150 Yapon yenasi (JPY /U SD ) alm ashtirib berilsa, unda 150 JPY=2200 UZS b o lad i va bundan 1 JPY= 14,67 UZS kelib chiqadi, ya’ni 1 JPY/U ZS=14,67 yoki 1=14,67 UZS/JPY. Shunday qilib, 1-holat bo‘yicha: 131 Kross kurs (U ZS/JPY ) UZS / USD JPY / USD = U ZS/JPY 2. Kross kursni topish uchun ishlatiladigan uchinchi xalqaro moliyaviy m a’lum ikki xalqaro moliyaviy kursining birida bazaviy ikkinchisida kotirovka qilinayotgan xalqaro moliyaviy bo‘lsa, bunda ushbu kurslarni o‘zaro ko‘paytirish orqali uchinchi xalqaro moliyaviy kursi topiladi.
Masalan, 1 AQSH dollari 2200 so‘m (U ZS/U SD ) va 1 Buyuk Britaniya funt sterlingi 1,4 AQSH dollari (U SD /G BP) bo‘lsa, unda 1 G BP=1,4-2200 UZS bo‘ladi va bundan 1 GBP = 3080 UZS kelib chiqadi, ya’ni 1 G BP/U ZS=3080 yoki 1=3080 UZS/GBP. Shunday qilib, 2-holat bo‘yicha: Xalqaro moliyaviylarni oldi-sotdi qilish bo‘yicha bitim tuzayotganda spot va forvard xalqaro moliyaviy kurslaridan foydalaniladi. Spot kurs (spot rate)
— xalqaro moliyaviy oldi-sotdi bitim ini tuzish paytida belgilangan, xalqaro moliyaviy bozoridagi talab va taklif asosida shakllangan, joriy xalqaro moliyaviy kursi bo‘lib, bu kurs bo'yicha tuzilgan bitimlarda uning ishtirokchilari kelishilgan xalqaro moliyaviylarni qisqa vaqt (bitim tu ­ zilgan kundan boshlab 2 ish kuni) ichida yetkazib berishni o‘z zim m alariga oladilar. Forvard (muddatli) xalqaro moliyaviy kursi (forward rate)
— kelajakda, odatda, 2 ish kunidan ortiq muddatda xalqaro moliyaviylarni o‘zaro ayirboshlash uchun foydalaniladigan, joriy xalqaro moliyaviy kursi asosida belgilangan m uddat uchun taxm iniy hisoblangan xalqaro moliyaviy kursidir. Shartnom ada belgilangan muddat kelganda, bitim da ko‘rsatilgan kursdan joriy kurs farq qilsa, bundan bir tom on foyda oladi, boshqa tom on esa, zarar ko‘radi. Xalqaro moliyaviylar bilan tuziladigan bitimlardan ikkita maqsad ko‘zlangan bo‘lishi m um kin, ya’ni: - bitim ishtirokchilarini katta zarar ko^rishidan himoyalashyoki sug‘urtalash; Kross kurs UZS ) USD UZS GBP ' USD 132
— xalqaro moliyaviy kurslari (forvard va spot kurslari) farqidan spekulyativ foyda olish. Hozirgi kunda barcha turdagi xalqaro hisob-kitoblar bevosita banklar orqali amalga oshiriladi. Xalqaro hisob-kitob operatsiyalari bank darom adlarini oshirish manbalaridan biri hisoblanib, banklar o‘z mijozlariga xalqaro moliyaviylarni sotish yoki ulardan sotib olishda, 2 turli xalqaro moliyaviy kurslarini belgilashadi, ya’ni ular xalqaro moliyaviylarni sotish va sotib olish kurslaridir. Bankning xalqaro moliyaviylarni sotish va sotib olish kurslari o‘rtasidagi farq marja yoki spred deb nom lanadi va ushbu farq bankning xalqaro moliyaviy operatsiyalari bilan bog‘liq operatsion xarajatlarini qopiashi ham da unga foyda keltirishi lozim. Xalqaro moliyaviy kurslari bo‘yicha spred hajmi banklarda turli xalqaro moliyaviylar va mijozlar bo‘yicha bitim hajmiga qarab turlicha bo‘lishi m um kin. Xalqaro biznes natijalari nafaqat tegishli m am lakatlar xalqaro moliyaviy kurslari, balki milliy va xorijiy bozorlardagi aniq bir m ahsulot va xizm atlar turining narxi bilan ham eksport va im port operatsiyalari hajmi qiymati aniqlanib, o‘zaro taqqoslanadi.
Shu jihatdan, xalqaro moliyaviy kurslarining ikki turi, ya’ni real va nom inal xalqaro moliyaviy kurslari farqlanadi. Xalqaro moliyaviy kurslari o‘zgarishining erkinlik darajasiga ko‘ra xalqaro moliyaviy kurslari qat’iy belgilangan, chegaralangan egiluvchan, suzuvchi xalqaro moliyaviy kurslariga bolinadi. Q at’iy belgilangan xalqaro moliyaviy kursida milliy xalqaro moliyaviylar o'rtasidagi rasm an o'rnatilgan nisbatning vaqtinchalik 2,25 foizdan oshm agan m iqdorda tebranishiga ruxsat beriladi. Chegaralangan egiluvchan xalqaro moliyaviy kursida milliy xalqaro moliyaviylar o‘rtasidagi rasm an o‘rnatilgan nisbatning belgilangan qoidaga muvofiq katta bo‘lm agan m iqdorda tebranishiga ruxsat beriladi. Suzuvchi xalqaro moliyaviy kursi talab va taklif ta’sirida erkin o‘zgaradigan almashuv kursi bo‘lib, m a’lum sharoitlarda davlat xalqaro moliyaviy interventsiyasi orqali unga ta ’sir o‘tkazishi m um kin. N om inal xalqaro moliyaviy kursi (nom inal exchange rate) bir milliy xalqaro moliyaviy birligining xorijiy xalqaro moliyaviy birligida ifodalangan bozordagi bahosi yoki ikki xalqaro moliyaviy o‘rtasidagi joriy kursdir. 133 Real xalqaro moliyaviy kursi (real exchange rate)
— nom inal xalqaro moliyaviy kursi asosida ikki m am lakatdagi bir xil turdagi tovar va m ahsulotlar narxlari darajasini o‘zaro nisbati orqali hisoblangan xalqaro moliyaviy kursidir. Real ayirboshlash kursi xalqaro iqtisodiy nazariyada «savdo shartlari» (terms o f trade)dan birini o‘zida namoyon etadi. Jahon iqtisodiyotida milliy iqtisodiyotlarni, xususan, YalM , YaM D (Yalpi milliy darom ad)ni o‘zaro solishtirish odatda, real xalqaro moliyaviy yoki xalqaro moliyaviylarning xarid quvvati pariteti (R R R ) bo‘yicha hisoblangan kurslari orqali am alga oshiriladi. Real ayirboshlash kursi quyidagi formula asosida hisoblanadi
Ma’lum bir turdagi m ahsulot (1 kg qoramol go‘shti)ning narxi 0 ‘zbekistonda 15000 so‘m bo‘lsa, AQSHda 30 dollar, nom inal xalqaro moliyaviy 1 U SD /U ZS=2000. M azkur holatda real xalqaro moliyaviy kursi quyidagiga teng: S ' = 2 0 0 0 ^ - 3°-U SD = 4 USD 15Ü0Ü//ZS' Bu AQSHdagi m a’lum bir turdagi mahsulot (1 kg qaram ol go‘shti) narxiga 0 ‘zbekistonda 4 birlik shu turdagi m ahsulot (4 kg qaramol go‘shti)ni olish m um kinligini anglatadi. Shuningdek, real xalqaro moliyaviy kursi mamlakatdagi u yoki bu m ahsulotning nisbiy narxlarini o‘zida aks ettirgan holda m am lakatning xalqaro savdodagi raqobatbardoshlik darajasini ham ifodalaydi. Yuqorida keltirilgan misoldagi m a’lum bir tovarlar narxlari darajasi o‘rniga foizlarda, yoki koeffitsientlarda ifodalangan m am lakatlarning iste’mol narxlari indeksi (consumer price in ­ dex, C P l)ni, yoki inflyatsiya darajasini tegishli ravishda qo‘ysak, m am lakatlar bo‘yicha real xalqaro moliyaviy kursini hisoblagan bo‘lamiz.

4.