Darslikdan am aliyotchi-m utaxassislar, ilmiy izlanuvchilar va m azkur sohaga qiziquvchilar foydalanishlari m um kin

Xalqaro moliyaviy operatsiyalar

Operatsiyalarining mohiyati Xalqaro moliyaviy bozorlarida banklar va kompaniyalar xalqaro moliyaviy operatsiyalarini, ya’ni xalqaro moliyaviylarning oldi-sotdisini am alga oshiradilar. Xalqaro moliyaviy bozorlari bu talab va taklif asosida turli xil xalqaro moliyaviylar oldi-sotdi qilinadigan rasmiy m arkazlardir. Ya’ni, xalqaro moliyaviy bozori bu chet el xalqaro moliyaviysini oldi-sotdisini va chet el xalqaro moliyaviysidagi qim - 143 matbaho qog^ozlarni, ham da xalqaro moliyaviyviy kapitalni investitsiya qilish m unosabatlarini amalga oshiruvchi iqtisodiy m unosabatlarni namoyon qiluvchi markaz hisoblanadi.
Xalqaro moliyaviy bozori moliya bozorining m uhim va asosiy qismini tashkil qiladi. Jahon Xalqaro moliyaviy bozorida Xalqaro moliyaviy oldi-sotdisi tun-u kun amalga oshiriladi. Bunga asosiy sabab, jahon hududiy xalqaro moliyaviy bozorlarining turli soat m illarida joylashganligi bilan bogliqdir. Hozirgi vaqtda Osiyo — Tokio, Gonkong, Singapur, Melburndagi markazlari bilan, Yevropa — London, Frankfurt na Mayne, Syurix, Am erika — Nyu-York, Chikago, Los-Andjeles xalqaro moliyaviy bozorlari jahon xalqaro moliyaviy bozorlarining asosiy qismini egallagan. Xorijiy xalqaro moliyaviydagi bitimlar tuzish ishlari dunyoning ko‘plab banklarida, taxm inan, ertalab soat 9 00 da boshlanadi, biroq dilerlarning ish faoliyati bu bitimlarni tuzishdan karnida bir soat oldin boshlanadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan m am lakatlarda, kurs asosan, yirik bau klar, xalqaro moliyaviy tashkilotlarning market-meykerlari tom onidan, kutilayotgan talab va taklif o‘rtasidagi farqqa bog'liq holda o‘rnatiladi. M arket-meykerlar bu turli xalqaro moliyaviylarni bitimlar bo‘yicha sotib olish va sotish kurslari kotirovkasini doimiy ravishda am alga oshiruvchi moliya muasassalari hisoblanadi. Naqd kassa bitimi deganda, odatda, spot operatsiyalari tushuniladi. Spot operatsiyasi, qoida bo‘yicha, bitim kunini hisobga olmagan holatda, ikki ish kuni davomida xalqaro moliyaviyni ayirboshlash bitim ini bildiradi. Shuni alohida qayd etib o‘tish lozimki, xalqaro moliyaviy operatsiyalari ichida eng ko‘p qo‘llaniladigani spot operatsiyalaridir va ushbu bozorlarda tijorat banklarining ulushi sezilarli darajada. Tijorat banklari tom onidan amalga oshirilayotgan xalqaro moliyaviy operatsiyalarining tarkibiga qaraladigan bo‘lsa, unda spot operatsiyalari hajmi jam i xalqaro moliyaviy operatsiyalarining 80 foiz m iqdorini tashkil etadi. Shuning bilan birga, spot operatsiyalari tijorat banklarining xalqaro moliyaviy operatsiyalari ichida eng ko‘p riskka tortilgani bo‘lib hisob144 lanadi. Bunga asosiy sabab, spot operatsiyalarining qisqa muddatliligi va ularni sug‘urtalashning im koniyatini yo‘qligidir. Shu sababli, tijorat banklarida xalqaro moliyaviy pozitsiyalari bo‘yicha lim itlar joriy etilgan. Vakolatli banklarning ochiq xalqaro moliyaviy pozitsiyasi yuritilishi haqidagi hisobotni tahlil qilishning zarurati Markaziy Bank tom onidan respublikadagi mavjud vakolatli banklarning xalqaro moliyaviyviy risklari kam aytirilishiga qaratilgan siyosati bilan izohlanadi.
Xalqaro moliyaviy pozitsiyasiga lim it har bir davlatning iqtisodiy holati va m am lakat moliyaviy tizim ining o‘ziga xosligidan kelib chiqib o‘rnatiladi. Spot shartlari asosida xalqaro moliyaviylar savdosida keng tarqalgan usullardan biri marja asosidagi savdo hisoblanadi. Spot bitim ida m arja boshlang‘ich kapital vazifasini bajarib, dilerlik yoki kliring, birja, savdo markazi uchun o‘tkaziladigan operatsiyalarga garov rolini bajaradi. Savdo tashkilotchisiga taqdim etilganidan so‘ng uni kredit «yelkasi» yoki «richagi» orqali bir necha barobar (1:30, 1:40, 1:50 yoki 1:100 va h.k.)ga oshirgan holda xalqaro moliyaviylar savdosini am alga oshirish mum kin. Arbitraj operatsiyalari — xalqaro moliyaviy kurslari farqidan foyda olish m aqsadida am alga oshiraladigan spekulyativ operatsiyalardan biridir. Bunda odatda, arbitrajyor m a’lum bir qisqa vaqt oralig‘ida turli joylardagi xalqaro moliyaviy bozorlarida shakllangan bir turli xalqaro moliyaviy kurslari farqidan foyda oladi. Ya’ni, bir joydan xalqaro moliyaviyni arzon sotib olib, boshqa bir joyda qim m atroqqa sotadi.
Agar arbitrajda ikkita xalqaro moliyaviy ishtirok etsa, ikki tom onlam a, uchta xalqaro moliyaviy ishtirok etsa, uch tom onlam a arbitraj deb nom lanadi. Uch tom onlam a arbitraj kross-kurslar natijasida aniqlangan, turli bozorlardagi xalqaro moliyaviy kurslarining o‘zaro mos kelmasligi hisobiga am alga oshiriladi va undan foyda olinadi. M asalan, bir bozorda quyidagi xalqaro moliyaviy kurslari shakllangan: 1 U SD =1,6 C H F (Shveysariya franki); 1 USD=27,5 RU R (Rossiya rubli); 1 CH F=16,5 RUR. M azkur holat bo‘yicha quyidagi tartibda arbitraj operatsiyasini amalga oshirib foyda olish mum kin: 145 1. AQSH dollari Rossiya rubliga sotiladi (1 USD = 27,5 RUR). 2. Rossiya rubliga Shveytsariya franki sotib olinadi (1,67 C H F (27,5/16.5)=27,5 RUR). 3. Shveysariya frankiga yana AQSH dollari sotib olinadi 1,67 C H F=1,04 USD (1,67/1,6). Ushbu operatsiyadan ko‘rilgan foyda 0,04 AQSH dollarini tashkil etadi. Bu qiymat bitim sum m asi qanchalik katta bo‘lsa, shunchalik yiriklashib boradi. Xalqaro kompaniyalarning moliyaviy menejerlari kam xarajat va risk bilan xalqaro moliyaviy bozoridagi qisqa va uzoq muddatli arbitraj operatsiyalari orqali kompaniyaga qo‘shimcha foyda keltirishlari mum kin.
Muddatli bitim lar bilan bog‘liq operatsiyalar. Tijorat banklarining m uddatli bitim lari deb, belgilangan m uddatda, am m o ikki ish kunidan keyin am alga oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi. Amaliyotda muddatli bifim larning keng tarqalgan quyidagi turlari mavjud: • forvard xalqaro moliyaviy bitimlari; • moliyaviy fyuchers bitimlari; • xalqaro moliyaviy opsioni; • svop operatsiyalari. Forvard xalqaro moliyaviy bitimi bu xalqaro moliyaviy bo‘yicha bitim im zolangan sanadan boshlab, ikki ish kunidan keyin am alga oshiriladigan to'lovni nazarda tutuvchi bitim dir. Bu bitim aniq bir sanada yoki ikki sana orasida am alga oshirishni nazarda tutishi m um - kin. Forvard xalqaro moliyaviy bitim ining shartlari qattiq hisoblanadi va agar mijoz uning shartlarini bajara olm asa, bank m ijozning forvard xalqaro moliyaviy bitimidagi majburiyatlarni bajarm asdan ketib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi, balki bitim ning m uddatini «uzaytiradi» yoki bank o‘z hisobidan majburiy ravishda «so‘ndiradi». Forvard xalqaro moliyaviy bitim i q a t’iy belgilangan yoki opsionli boMadi. 146 a) qat’iy belgilangan forvard xalqaro moliyaviy bitim i bu kelajakdagi aniq bir sanada bajarilishi shart bo‘lgan bitimdir. M asalan, 1-sentabrda tuzilgan qat’iy belgilangan ikki oylik forvard xalqaro moliyaviy bitimi, ya’ni ikki oydan so‘ng am alga oshiriladigan bitim; b) opsionli forvard bitimi bu m ijozning xohishiga ko‘ra yoki bitim tuzilgan vaqtdan uning bajarilishigacha bo‘lgan davrning ichida xohlagan vaqtda yoki ikkita aniq sana davom ida amalga oshiriladigan bitimdir. Qayd etib o‘tish lozim ki, forvard xalqaro moliyaviy bitim i sof xalqaro moliyaviy opsionlaridan farq qiladi. Xalqaro moliyaviy opsioni mijozga kelishilgan bitim shartlarini bajarish va bajarm aslik huquqlarini beradi.
Forvardli opsion esa mijozga uni bajarm aslik huquqini berm aydi. Xalqaro moliyaviylar bo‘yicha fyuchers bitimlari bu kelajakdagi m a’lum bir sanaga m a’lum hajmdagi xalqaro moliyaviyni oldindan belgilangan kurs bo‘yicha oldi-sotdi qilish bitimidir. Bu jihatlari bilan ular forvard xalqaro moliyaviy bitim lariga o‘xshaydilar, biroq, forvard bitim laridan farqli o‘laroq, ular: a) juda oddiy tarzda bekor qilinadi; b) xalqaro moliyaviylar savdosi bo‘yicha bitim qat’iy belgilangan standart sum m ada tuziladi (masalan, AQSH dollariga fyuchers bo‘yicha 25000 funt sterling, AQSH dollariga fyuchers bo‘yicha 125000 yevro va h.k.); d) rasmiy birjalarda sotiladi; e) fyuchers sotuvchilari fyuchers m ajburiyatlari bajarilishini kafolatlash uchun birja dilerlariga «pullik marja»ni to‘lashni ko‘zda tutishlari kerak. Bitim ning tugallanishigacha qayta baholanish natijasida yuzaga keluvchi taqchillikni qoplashga kiritilishi lozim bo‘lgan m arja tizim i
— kafolatning a’zolik badali hisobidan ta ’m inlanadi. Birjaga a’zo bo‘lish yoki birjada operatsiyalarni am alga oshirish istagini bildirgan har qanday tom on birjada bitim larni am alga oshirishning huquqiy va am aliy jihatlari bilan tanishishi lozim. Yana shuni hisobga olish kerakki, tashkilot yoki rasm iy shaxs nom idan birjada qatnashayotgan birja a’zosi o‘zining birjaga bi147 rinchi kiritgan marjasidan ko‘proq marjani talab etishi m um kin. Bunga sabab, har kuni marjaga kerak bo‘lgan mablag‘ni so‘rab, tashkilotni bezovta qilmaslikdir. Bu asosan, bozor nihoyatda tez o‘zgaruvchan va nobarqaror holatda bo‘lganida namoyon bo‘ladi. Xalqaro moliyaviy opsioni.
Xalqaro moliyaviy opsioni uning xaridoriga m a’lum bir huquqni beradi, ayni paytda, uning zimmasiga kelajakdagi m a’lum m uddatda belgilangan narx bo‘yicha xorijiy xalqaro moliyaviyning muayyan m iqdorini xarid qilish yoki sotish majburiyatini yuklamaydi. Opsionni sotuvchi xaridor oldida kelajakdagi muayyan m uddatda qat’iy belgilangan narx bo‘yicha muayyan miqdordagi xorijiy xalqaro moliyaviylarini xarid qilish va sotish m ajburiyatlarini o‘z zimmasiga oladi. Opsion xaridori (shuningdek, opsion egasi deb nom lanadi) ushbu operatsiyani amalga oshirish huquqini olish evaziga belgilangan miqdordagi pulni — vositachilik haqini toiaydi. Opsion oklindan belgilangan m uddatgacha kuchga ega bo‘ladi. Ushbu muddat ekspiratsiya sanasi deb ataladi. Xalqaro moliyaviy opsioni birinchi m arta 1982-yili Filadelfiya birjasida amalga oshirilgan edi. Opsiondan investitsiya portfelining m uhim elementi va sug‘urtalashning samarali usuli sifatida foydalanish uchun uning qanday ishlashini bilish lozim. O psionlarning quyidagi ikkita asosiy turi mavjud: • «koll-opsion» yoki xarid qilish uchun opsion; • «put-opsion» yoki sotish uchun opsion.
Xalqaro moliyaviy opsionlari xalqaro moliyaviy riskini kam aytirish va oldini olish maqsadida foydalaniladi. Agar ayirboshlanish kursining yaxshi tom onga o‘zgarishi yuz bersa, opsion im port qiluvchi (eksport qiluvchi) undan darom ad olish im koniyatini tug‘diradi (bunda u forvard xalqaro moliyaviy bitim laridan im port qiluvchi (eksport qiluvchi)ning qat’iy belgilangan kursga bog‘lanib qolishining oldini oladi). Shuningdek, opsionlarning am erika va yevropa turlari mavjud. A m erika opsioni deb, odatda, opsionni harakat muddatini xohlagan vaqtida bajarilishiga aytiladi. Shuning uchun, opsionni 148 harakat m uddati uning birinchi va oxirgi hisob-kitob sanasi orasida o'rnatiladi. Yevropa opsioni deb, odatda opsionning faqat hisob-kitobning m a’lum bir oxirgi aniq davrida bajarilishiga aytiladi. Opsion bitim i bo‘yicha hisob-kitobni am alga oshirish uchun ikki ish kuni olinadi. Xalqaro moliyaviyviy svop operatsiyalari xalqaro moliyaviylarni qayta sotib olish sharti bilan sotish, ya’ni m a’lum bir m uddat xalqaro moliyaviylarni o‘zaro alm ashinish operatsiyasidir. Xalqaro moliyaviylarni xaridorga dastlabki sotish joriy, ya’ni spot kurs bo‘yicha, qayta sotib olish operatsiyasi esa, forvard kursi bo‘yicha am alga oshiriladi. Kelajakdagi forvard xalqaro moliyaviy kursi LIBOR (London Interbank Offered Rete
— LIBOR, London banklararo foiz stavkasi) orqali hisoblanadi. Svop bitim ida xalqaro moliyaviylarni sotish va ularni qaytarib sotib olish kurslarining har ikkalasi ham ko‘rsatiladi. Svop kelishuvida bitim sum m asi va amal qilish muddati bo‘yicha hech qanday cheklovlar mavjud emas. M azkur holat, korxonalarga opsion yoki fyuchers operatsiyalariga qaraganda uzoq m uddatii svop operatsiyalarini am alga oshirish im koniyatini beradi. Svop bitim larining korxonalar uchun yana bir afzalligi xalqaro moliyaviy riskini kamaytirish inaqsadida xalqaro moliyaviy zaxiralarini m a’lum m uddat davom ida diversifikatsiyalash im konini beradi. Rivojlanayotgan m am lakatlar Markaziy banklari o‘zining xalqaro moliyaviy zaxiralari va kursining barqarorligini ta’m inlash, xalqaro moliyaviy intervensiyalarini am alga oshirish m aqsadida boshqa m am lakatlar M arkaziy banklari bilan turli shakldagi svop operatsiyalarini bajaradilar. Gold-svop operatsiyalari bunga misol bo‘ladi.
Xalqaro tashkilotlar - davlatlarning yoki hukumat qaramogʻida boʻlmagan milliy jamiyat (assotsiatsiya)larning siyosiy, iqisodiy, ijtimoiy, fan-texnika, madaniyat va shu kabi sohalarda umumiy maqsadlarga erishish uchun tuzilgan uyushmasi, davlatlar oʻrtasidagi koʻp tomonlama hamkorlikning eng muhimshakllaridan biri hisoblanadi. Hozirgi kunda xalqaro tashkilotlarning soni 4 mingdan ortiq boʻlib, 300 tasi hukumatlararo tashkilotdir. Xalqaro tashkilotlar oʻziga xos bir qancha xususiyatlari bilan ajralib turadi. Jumladan, xalqaro tashkilotlarning tuzilmasi, asosiy maqsad va tashkilot faoliyatining yoʻnalishlarini belgilab beruvchi taʼsis hujjati (ustavi) boʻladi. Bunday tashkilotlar doimiy yoki vaqti-vaqti bilan faoliyat yuritadi, koʻp tomonlama muzokaralar va muammolarni muhokama qilish ular faoliyatining asosiy usuli hisoblanadi. Qarorlar ovoz berish yoki konsensus yoʻli bilan qabul qilinadi va ular odatda, tavsiyaviy kuchga ega boʻladi. Hukumatlararo xalqaro tashkilotlar va nohukumat xalqaro tashkilotlar, shuningdek, umumjahon va mintaqaviy tashkilotlar farqlanadi.2 Xalqaro tashkilotlar tashkilot, ittifoq, jamgʻarma, bank, agentlik, markaz va va boshqa nomlar bilan ataladi. Davlatlararo kelishuvlar asosida ishtirokchi davlatlarning yagona moliya va kredit siyosatlarini amalga oshirish uchun pul mablag’larining davlatlararo maqsadli fondlari tuziladi. Davlatlararo fondlar (tashkilotlar) daromadlarini shakllantirish usullari va moliyalashtirish tusiga ko’ra bir qancha turlarga bo’linadi. Birinchi turga moliya-kredit tashkilotlarining davlatlararo va xalqaro fondlari kiradi. Ular nizom kapitalida ishtirok etuvchilarga maqsadli kreditlar
ajratadilar va maqsadli fondlarni tashkil etadilar. Bu tashkilotlar faoliyati davomida olgan daromadlaridan ulushiga ko’ra dividend tulaydilar hamda turli maqsadlar uchun zaxira fondlarini shakllantiradilar. Mazkur tashkilotlar jumlasiga Xalqaro Investitsiya bankini (XIB), Iqtisodiy Xamkorlik Xalqaro bankini (IXXB), YTTB, XVFni kiritish mumkin. Xalqaro banklar va fondlarning nizom kapitali shakllanishida, olingan daromadlarni taqsimlab, turli fondlarni tashkil etish kabilarda moliyaning rolini ko’rish mumkin. Milliy va xalqaro moliya-kredit institutlarining mablag’lari, xalqaro ishtirokchi-tashkilotlar fondi, manfaatdor mamlakatlarning valyuta fondlari va
byudjet mablag’lari to’lanadigan badallarning manbasi xisoblanadi. YeI da ham qator davlatlararo fondlar tashkil etilgan, jumladan, YeI ning byudjeti, Yevropa Taraqqiyot fondi, Yevropa Valyuta Hamkorlik fondi va boshqalar. Ikkinchi tur tashkilotlar ishtirokchilarning har yillik badallari evaziga
byudjetlari tashkil etiladi. Bunday tashkilotlarga ma’lum sohalardagi milliy tashkilotlar faoliyatini
muvofiqlashtirib turuvchi xalqaro va umumjahon institutlari kiradi. Ularga: BMT, Xalqaro vaqt byurosi, Atom energetikasi bo’yicha xalqaro Agentlik, Dengiz yo’ldosh aloqasi bo’yicha xalqaro tashkilot, Ilmiy xizmatchilarning
umumjahon federatsiyasi va boshqalarni kiritish mumkin.
Uchinchi tur xalqaro tashkilotlarga vaqtinchalik tusga ega bo’lgan ilmiy
dasturlar va kongresslarni kiritish mumkin. Ularni moliyalashtirish qatnashuvchi
ishtirokchilar tomonidan amalga oshiriladi. Masalan, Xalqaro biologiya dasturi
(1964-1974 yy.), Xalqaro geodinamik loyiha (1971-1980 yy.), Xalqaro
osoyishta quyosh yili (1964-1965 yy.), 1957 yildan boshlab xar ikki-uch yilda

Xulosa
Xulosa qilib aytganda xalqaro iqtisodiy banklar — xalqaro iktisodiy munosabatlarning muhim koʻrinishlaridan biri. Jahon xujaligining rivojlanib, globallashuv jarayonining chuqurlashib borishi bilan Xalqaro iqtisodiy hamkorlikh.ning milliy iqtisodiyot taraqqiyotidagi ahamiyati ortib boradi. Uning asosiy subʼyektlari — davlatlar, transmilliy kompaniyalar, mintaqaviy va xalqaro iktisodiy tashkilotlar hisoblanadi. 20-asrning 80-yillaridan eʼtiboran, Xalqaro iqtisodiy hamkorlikh. doirasi kengayib, iqtisodiy munosabatlarni keng koʻlamda qamrab oddi, tashki va xalqaro savdo, kredit munosabatlari, valyuta va toʻlov — hisobkitob sohasi, migratsiya va kapital chiqarish, mintaqaviy integratsiya, transmilliy kompaniyalarni tashkil etish va kreditmoliya intlarini shakllantirish, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni tartibga solib, ilmiytexnika va i.ch. sohalarida muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Xalqaro iqtisodiy hamkorlikh. uning subʼyektlari iktisodiy manfaatlarini milliy chegaralardan tashqarida roʻyobga chikdrishning eng maqbul yoʻli hisoblanadi. Jahon davlatlari oʻzlarining tub ichki manfaatlarini amalga oshirish maqsadida, ijtimoiyiqgisodiy taraqqiyot darajasidan kelib chiqqan holda Xalqaro iqtisodiy hamkorlikh.ning muayyan yoʻnalishlarida faollik koʻrsatadilar. Mas, sanoati rivojlangan mamlakatlarning axborot texnologiyalari savdosida, xalqaro valyutakredit va moliyaviy intlar faoliyatida yuqori mavqe bilan ishtiroki kuzatiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar Xalqaro iqtisodiy hamkorlik h.ning ishchi migratsiyasi, kapital kiritish, investitsiyey tovarlar importi yoʻnalishlariga ustuvorlik beradilar.
Oʻzbekistonda mustaqillik yillarida jahon xoʻjaligiga chuqurroq integratsiyalashish maqsadida Xalqaro iqtisodiy hamkorlikh. bir necha yoʻnalishlarida rivojlantirilmoqda. Tashqi savdo tarkibini takomillashtirish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar faoliyatida qatnashish, mintaqaviy iqtisodiy birlashmalar bilan hamkorlik qilish shular jumlasidandir. Keyingi yillarda Oʻzbekiston ishchi kuchini eksport qilish borasida ham xorij mamlakatlari bilan yaqindan hamkorlik qilmoqda