Darslikdan am aliyotchi-m utaxassislar, ilmiy izlanuvchilar va m azkur sohaga qiziquvchilar foydalanishlari m um kin

Xalqao mintaqaviy kredit tashkilotlarilarning yuzaga kelishi va ular faoliyatining mohiyati

Xalqaro kredit tashkilotlarilarning yuzaga kelishi va ular faoliyatining mohiyati Hozirgi davrda xalqaro kredit tashkilotlarilar jahon iqtisodiyoti va xalqaro moliya nmnosabatlari rivojlanishining muhim elementlaridan hisoblanadi. Oxirgi yillarda ularning jadal ravishda rivojlanishi jahon xo'jaliklari aloqalarining globallashuvida, kapital va ishlab chiqarishning baynalminallashuv jarayonlarida namoyon bolmoqda. Xalqaro kredit tashkilotlarilar jahon xo'jaligi aloqalarining barcha sohalarida faol ishtirokchi bo‘lib hisoblanadi. Xalqaro kredit tashkilotlarilar bir tomondan jadal rivojlanib borayotgan xalqaro moliya munosabatlarining mahsuli, boshqa tomondan esa, mazkur munosabatlarga ta’sir etuvchi qudratli m exanizm sifatida namoyon boiadi. Xalqaro kredit tashkilotlarilar xalqaro moliya munosabatlariga faol ta’sir ko‘rsatgan holda yangi munosabatlar shakllanishida muhim o‘rin tutadi.

Xalqaro kredit tashkilotlarilarning paydo bo‘lishi va taraqqiy etishida jahon iqtisodiyotida ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirishga bo‘lgan zaruratning kuchayishi hamda xo‘jalik havoti baynalm inallashuvining jadallashuvi muhim o‘rin tutdi. 186 Transmilliy kredit tashkilotlarilardan farqli ravishda xalqaro kredit tashkilotlariiar egaiari yagona davlatning emas, balki ikki yoki undan ortiq davlatlar kapitallarining egaiari hisoblanadi. Ular faoliyatining muhim xususiyati, aksiyadorlik kapitalini xalqaro koiam da b o iib -b o iib joylashtirishdadir. Xalqaro kredit tashkilotlarilarning jahon iqtisodiyotiga ta ’siri eng avvalo ishlab chiqarishning nihoyatda keng tarqalishi orqali yuzaga keladigan afzalliklarda namoyon boiadi. Xalqaro kredit tashkilotlarilar faoliyatining xususiyatlariga ko‘ra quyidagicha shakllarga ajratiladi:
1. T ransm illiy kredit tashkilotlarilar — asosiy kom paniya bir m am - lakat kapitaliga tegishli boiib, filiallari esa dunyo bo‘ylab tarqalgan kompaniyalardir. 2. Ko‘p m illatli kom paniyalar — asosiy kom paniya ikki va undan ortiq mamlakat kapitaliga tegishli boiib, xorijiy boiim lari turli mamlakatlarda joylashgan kompaniyalar. Xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda xalqaro monopoliyalarning ko‘pgina tasn iflarin i uchratish m um kin, ular ju m lasiga, ko‘p m illatli kredit tashkilotlarilar, xalqaro kredit tashkilotlarilar, transm illiy va global kredit tashkilotlarilar kiradi.
Taniqli am erikalik marketolog olim F. Kotier xalqaro ko m paniyalarni tashkil topishi jih a tidan toi't turga bo‘lgan edi, ya’ni global kompaniya, transm illiy kompaniya, ko‘p m illatli kompaniya va baynalm inal kompaniya. Rossiyalik iqtisodchilar xalqaro kredit tashkilotlarilarni quyidagicha tasnif etadilar. Xalqaro kredit tashkilotlarilar bu xorijiy aktivlarga ega boigan milliy monopoliyalar boiib, ularning mahsulot ishlab chiqarishi va savdo faoliyati bir mamlakatdan tashqarida amalga oshiriladi. Amerika qo'shma shtatlarida kredit tashkilotlarilar sifatida aksiyadorlik jam iyatlari ta ’riflanadi. Jahon iqtisodiyotidagi yetakchi transmilliy kredit tashkilotlarilarning aksariyati AQSH kompaniyalarining ekspansiyasi tufayli yuzaga kelganligi bois mazkur atama keng miqyosda tarqalgandir. 187 Transmilliy kredit tashkilotlarilarning huquqiy tuzilmasi sho‘ba kornpaniyalar va filiallarni tashkil etish orqali turli mamlakatlarda amalga oshiriladigan ish faolligini talab qiladi. Ushbu kompaniyalar nisbatan mustaqil ishlab chiqarish va tayyor mahsulotJarni sotish, ilmiy-tadqiqot ishlanmalari va boshqa xizmatlarga egadirlar. Umuman olganda, ular yagona yirik ishlab chiqarish majmuini tashkil etgan holda aksionerlik kapitaliga faqat ta ’sischi davlat vakillari egaliк qilishadi. Ayni vaqtda filial va sho‘ba kornpaniyalar lashkil etilgan rnamlakat kapitali ustunligida aralash korxonalav boiishi ham mumkin.
Ko‘p rnillatli kredit tashkilotlarilar — ishlab chiqarish va ilm iy-texnik asosda bir qator davlatlarning milliy kompaniyalari birlashishidan yuzaga kelgan xalqaro kredit tashkilotlarilardir. Mazkur kredit tashkilotlariga misol sifalida 1907-yildan o‘z faoliyatini boshlagan AngliyaGollandiya konserni hisoblangan «Royal Datch Shell»ni keltirish mumkin. Mazkur kompaniyaning kapitali 60:40 nisbatda taqsimlangan. Ko‘p millatli kredit tashkilotlariga misol bo'lib, Yevropada birmuncha taniqli bolgan mashinasozlik, elektrotexnika injeneriyasi sohasiga ixtisoslashgan Shveysariya-Shvetsiya kompaniyasi ABB (Asea Brown Bovery)ni keltirish mumkin. Xalqaro huquqiy normalar nuqtayi nazaridan ko‘p m illatli kredit tashkilotlarilarning o‘ziga xos belgilari quyidagilardan iborat: — ko‘p rnillatli aksiyadorlik kapitalining mavjudligi; — koLp m illatli boshqaruv m arkazining mavjudligi; — xorijiy filiallar m a’muriyatini m ahalliy sharoitlarni biladigan kadrlar bilan toMdirish. Oxirgisi, ko‘pgina transm illiy kredit tashkilotlarilarga xos boigan xnsusiyat hisoblanadi. Xalqaro kredit tashkilotlarilar yuzaga kelishidan buyon bir qancha bosqichlarni boshdan kechirishgan. Zamonaviy xalqaro kredit tashkilotlarilarning birinchi avlodi, umumiy tarzda xornashyo transmilliy kredit tashkilotlariJari sifatida namoyon bo‘lgan. Birinchi jahon urushi va urushdan keyingi davrda T M K lar qurol-yarog‘ ishlab chiqarishga ixtisoslashgan holda o'/ (aoliyatlanni rivojlantirishdi. 188 Ushbu bosqichda
T M K larnin g rivojlanishi jahon iqtisodiyotiga va jahon xo‘jalik aloqalariga unchaük aham iyatli ta ’sir ko‘rsatmadi. XX asrning 40-yillari boshlarida xalqaro monopoliyalarning umumiy soni 300 tadan oshmasdi. Xalqaro kredit tashkilotlarilar yuzaga kelgan davrdan boshlab astasekinlik bilan o‘z faoliyatlarining istiqboldagi strategiyasini ishlab chiqishdi. Ularning asosiy belgilariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) o‘zining ishlab chiqarishini xorijiy xomashyo bilan ta’minlash; 2) filiallari tarmog‘i orqali xorijiy bozorlardagi o'rnini mustahkamlash; 3) asosiy m amlakatdagiga qaraganda ishlab chiqarish xarajatlari past mamlakatlarda ishlab chiqarishni joylashtirish; 4) tabaqalashtirilgan ishlab chiqarish-savdo-moliya faoliyatiga yo‘naltirilganlik. 50-yillarning boshlarida xalqaro kredit tashkilotlarilar jahon bozorlarini egallash bo‘yicha faol harakatlarini boshladilar. Bunga xalqaro iqtisodiy aloqalarning erkinlashtirilishi, jahon maydonida ko'plab mustaqil davlatlarning paydo bolishi, jahon iste’mol talabining o'sishi va boshqa shu kabi om illar imkon yaratdi. Xalqaro kredit tashkilotlarilarning miqdori bo‘yicha ham, faoliyatining hajmi va ko‘lami bo'yicha ham jadal rivojlanishi ularning jahon iqtisodiyotida m uhim o‘rin egallashiga sabab bo‘ldi.
Milliy kompaniyaiarning xalqaro kompaniyaga aylanishi bir qator bosqichlarda sodir bo‘ladi. Birinchi bosqichda xorijiy xo‘ja lik faoliyati am alda butun kom paniya holatiga kam ta ’sir ko‘rsatadi. U faqat xorijiy iqtisodiy faoliyatni eksport shaklida rivojlantirishdan boshlanadi. Ushbu bosqichda kompaniya yuridik jihatdan bitta davlatga tegishli bo‘ladi. Ikkinchi bosqichda xorijiy xo‘ja lik faoliyati nisbiy mustaqillikka ega bo‘ldi. Kompaniyanmg xorijdagi faoliyati kompaniya faoliyatining boshqa barcha tomonlari bilan o‘zaro bog‘iiqlikning 189 murakkab tizimiga kiradi. Xalqaro faoliyat markazi eksportdan xorijiy ishlab chiqarishga o‘tadi. Xorijiy faoliyatni ichki bozordagi faoliyatdan ajralishi sodir bo‘ladi. Bu esa, kompaniyaning tashkiliy tuzilmasiga ta’sirni yuzaga keltiradi. Kompaniya xalqaro xususiyatga ega bo‘ladi. Uchinchi bosqichda kompaniya xorijiy faoliyat ni ng roli oshadi. Ichki bozor ustuvorligi yo'qolgan holda bir qator tashqi bozorlarda faoliyat shakllanadi. Aynan mazkur bosqichda kompaniya yuqorida qayd etilgan belgilar bilan haqiqatda xalqaro kompaniya bo‘ladi. Qayd etilgan uchta bosqich barcha mamlakatlarda biznesni baynalminallashuv jarayonlari uchun taalluqli hisoblanadi. Mamlakatlar iqtisodiyotiga kapital kiritishiga muvofiq xalqaro kredit tashkilotlarilar bir nechta shaklda namoyon bo‘ladi:
— xorijiy korxona shaklida, bunda ushbu norezident korxona jami kapitalning 50 foizidan kam bo‘lgan qismiga egalik qiladi; — sho‘ba korxona, norezident korxonaning ulushi um um iy kapitalning 50 foizidan oshishi mumkin;
— xorijiy bo‘linm alar shaklida, bunda korxona to‘liq TTX1 hisobidan tashkil etilishi mumkin. Xalqaro kredit tashkilotlarilarning lashkiliy qobig‘i, ularning milliy negizi va ko‘p miqdordagi sho‘ba va boshqa tashkilotlari bilan birgalikda ilmiy-texnika taraqqiyoti jadal rivojlanishining zarnonaviy xalqaro mehnat taqsimoti uchun muvofiq shakl sifatida namoyon bo‘ldi. Yetakchi xalqaro kredit tashkilotlarilar jahon miqyosida kapital va mehnat kuchlarini umumlashtirib, ishlab chiqarish xarajatlarini optimallashtirgan va raqobatbardoshlikni oshirgan holda xalqaro ishlab chiqarishni tashkil etadi. Natijada ular o‘zlarining global kredit tashkilotlarilar shaklidagi yangi darajasiga aylanishadi. Global kredit tashkilotlarilar o‘zida yirik moliya-sanoat, ilmiy-texnikaviy va savdo birlashmalarni ifodalaydi. Global kredit tashkilotlarilar zamonaviy jahon moliya kapitalining butun qudratini jamlaydi. Xalqaro ishlab chiqarishning yirik salmog'i, shu jum ladan, asosiy ilrniy sig‘imli qismi, global kredit tashkilotlarilar tomonidan nazorat 190 qilinadi. Globallashuvda nisbatan yuqori darajada kimyo, elektrotexnika, neft sanoati, avtomobilsozlik va bank tarmoqlari faol ishtirok etmoqda. Mazkur bosqichning xarakterli xususiyati boiib nafaqat xo'jalik yuritishning baynalminallashuvi balki, mulkchilikning baynalminallashuvi ham hisoblanadi. Bir vaqtning o‘zida uchinchi jihatning, ya’ni boshqarishning baynalminallashuvi ham yu ­ zaga keladi. Xalqaro kredit tashkilotlarilar faoliyati orqali iqtisodiyotda quyidagi imkoniyatlar yaratiladi:
— ishlab chiqarishning yirik hajmi va ko‘lami hisobiga m ahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatlarni kamaytirish;
— ishlab chiqarishning sam arali tashkil etilishi hisobiga mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvni yanada chuqurlashtirish;
— tashqi muhit o'zgarishlariga tezda moslashish;
— xorijiy bo‘linm alar orqali ular joylashgan m am lakatlardagi bozorlar holatining va mahsulotlarga bo‘lgan talab darajasining o‘zgarishiga tegishli m aium otlarni to‘plash hamda tahlil etib borish;
— jahon bozoridagi talabning o‘zgarishiga muvofiq strategik loyihalarni amalga oshirish. Agar kompaniya .jahon bozorlarida faoliyat yuritishning quyidagi talablarini kompleks tarzda hisobga olsa, xalqaro kredit tashkilotlarilarning strategiyasi global boiib hisoblanadi:
— raqobat va bozorlarning umumjahon holatini doimiy m uhokama qilish;
— o'zining raqobatchilarini va global raqobat kurashida faoliyat yuritish usullarini yaxshi bilishi;
— o‘z faoliyatini umumjahon yoki yirik mintaqaviy k o lam d a amalga oshirishi;
— o‘z foydasining m a’lum qismini ilm iv tadqiqot ishlariga yo‘naltirishi va yuqori texnologiyali tarmoqlarda faoliyat ko'rsatishi;
— tez moslashuvchan axborot, ishlab chiqarish, moliyaviy texnologiyalar yordamida o‘z faoliyatini muvofiqlashtirishi; 191
— o ‘zining korxoiia va ishlab chiqarish filiallarini yagona xalqaro boshqaruv tarmog‘iga birlashtirish va boshqa transmilliy kredit tashkilotlarilar bilan o‘zaro yaqin aloqalar o'rnatishi. Hozirgi davrda xalqaro kredit tashkilotlarilar faoliyati rivojlanishiga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat:
— jahon bozoridagi lalabning o‘zgarishiga tezda moslashishi;
— umumjahon global strategiyasi doirasida faoliyat ko‘rsatib jahon bozorining barcha larkibiy qismlariga ta’sir o‘tkazish imkoniga egaligi;
— ishlab chiqarishning global om illaridan keng tarzda foydalanishi;
— xalqaro kredit tashkilotlarilar deyarli dunyoning barcha m am - lakatlarida xalqaro ishlab chiqarishning global tizimini yarata ol ishganligi. Zamonaviy transmilliy kredit tashkilotlarilarning faoliyat yuritish mexanizm ida bank va moliya institutlari juda m uhim rol o‘ynaydi. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi va baynalminallashuvi jarayonlari, moliya sohasidagi kuchli raqobatlashuv kurashi transmilliy banklarning shakllanishiga va faoliyatining kengayishiga imkon yaratdi. Transmilliy banklarning xususiyati, birinchidan, o‘zlarining rnilliy bozorlarida yctakchi rol o‘ynovchi yirik banklarning faoliyati bilan belgilanadi. Ikkinchidan, ularning faoliyatida xalqaro operatsiyalarning ulushi yuqori bo'ladi. Shuningdek, ular tomonidan xalqaro operatsiyalarni amalga oshirish xorijdagi bo'limlarining bir-biri bilan o‘zaro aloqador tarm ogi orqali sodir bo‘ladi. Uchinchidan, transmilliy banklar turli xildagi xizmatlarni ko‘rsatish qobiliyatiga va yirik moliyaviy kapitalga ega bo‘lgan moliyaviy institut hisoblandi.

2.