Darsning shiori: “Bilim barcha kulfatlarga qalqondir”

---

6 –ma’ruza. Struktura haqidagi ta’limotlarning yuzaga kelishi va anorganik 
kimyoda strukturaning roli. 
 
Darsning shiori:
“Bilim - barcha kulfatlarga qalqondir”
(Abu Abdulloh Ro‘dakiy).
 
Ma’ruza rejasi:
1. Moddalarning organik va anorganik sinflarga ajralishi. 
2. Lavuazye, Berselius, Dalton, Jerarlar tomonidan yaratilgan nazariyalar. 
3. Organik moddalarning tasniflanishi (klassifikasiyasi). 
4. Butlerovning moddalar tuzilish nazariyasi. 
5. Elektronga moyilligi, Stereoximiya, Paster, Le-Ball, Tomson, Langmyur 
ishlari haqida.
6. Anorganik moddalar strukturasi, 
7. Verner nazariyasi, anorganik polimerlar haqida tushunchalar. 
Tayanch iboralar: Dalton, struktura, nomlash, dualistik nazariya, qarshi o’rin 
olish nazariyasi, Jerar, unitar sistema, tiplar nazariyasi, Kekule, valentlik 
nazariyasi, A.M. Butlerov, “kimyoviy tuzilish” nazariyasi, Stereoximiya, Verner, 
koordinasion birikmalar, Polimerlar.
Ma’ruza matni 
Kimyoning asosiy muammosini tushuntirishning uchinchi yo’li 
moddalarning tuzilishi haqidagi nazariyalardir. 1780 yilda Bergman organika 
so’zini va uning anorganik moddalardan farqini ko’rsatib beradi va Lavuazye, 
Bersellius, Furkruslarning ular haqidagi aytgan fikrlarini tasdiqladilar. Kimyoviy 
moddalarning tarkibi, xossalaridan tashqari yana ularning muhim xarakteristikasi 
tuzilish tushunchasi fanga kiritildi. Furkrus modda tarkibida atom gruppalari 
mavjud deydi. 
Dalton og’irlik nisbatlarini tekshirib birikmalardagi struktura qanday bo’lishini 
ko’rsatdi. 
Dalton nazariy jihatdan quyidagi murakkab moddalarning struktura formulalarini 
ko’rsatdi. 
Dalton organik moddalarda polimerlanish hodisasi bo’lishini aytdi. 
СТРУКТУРА (Дальтон) 
ХОССА (Бойль) 
ТАРКИБ 
SO
3
N
2
O
3
N
2
O 

---

Dalton - struktura kimyosiga birinchi g’ishtni qo’ydi. Shuning uchun Dalton 
zamonaviy kimyoning otasi deb tan olinadi. Dalton kimyoviy simvolikani taklif 
qildi. 
- kislorod, - vodorod, - azot, - oltingugurt,
- rux, - mis, - kumush, - oltin. 
Bundan foydalanib Berselius elementlar nomini uning lotincha nomidan 1 
yoki 2 harfni olib belgilashni taklif qildi. O - oksigenium, N - gidrogenium, S -
sulfur. Buning natijasida kimyoviy formulalarni tuzish mumkin deydi mas. H
2
SO
4
. Uning kamchiligi bir xil atomlar, murakkab atom hosil qilmaydi deganligidir. 
Gey-Lyussak - hajmiy usul yaratib gaz qonunlarini taklif qildi. U Dalton taklif 
qilgan formulalardan NO ni N
2
O, NH ni NN
3
deb to’g’irladi. 
Berseliusning dualistik nazariyasi fanga kiritilib, unda modda xossalari 
uning strukturasiga, atomlar va atom gruppalarining joylashishiga bog’liq deyiladi. 
Shu bilan birgalikda struktura yadrosi atomlarning kimyoviy bog’lanishi asosida 
vujudga kelishi ko’rsatilgan. 1820 yilda Devi G. elektroliz hodisasini amalga 
oshirdi. U elementlar bir-biriga tegsa elektr zaryadi vujudga keladi degan fikrni 
aytdi. Bu fikrni davom ettirgan Berselius element elektromusbat va elektromanfiy
qutbdan tashkil topgan bo’ladi deydi. Elektromanfiyligi eng yuqori bo’lgan 
element kislorod bo’lsa, yuqori elektromusbat xossasini namoyon qiluvchi 
elementlardan biri kaliydir. Ular o’zaro birikib K
2
O hosil qilishini ko’rsatadi.
Libix 1832 yili murakkab radikallar S
7
N
5
O
•
, S
6
N
5
SO
•
, SN
•
larni ochdi. Bular 
asosida Berseliusning dualistik nazariyasi fanga kiritilib, unda modda xossalari 
uning strukturasiga, atomlar va atom gruppalarning joylashishiga bog’liq deyiladi. 
Shu bilan birgalikda struktura yadrosi atomlarning kimyoviy bog’lanishi asosida 
vujudga kelishi quyidagicha ko’rsatiladi: 
1. Kimyoviy birikmalar turli zaryadli atom radikallarining elektrokimyoviy 
tortishishidan hosil bo’ladi. 
2. Bu gruppalar tartibli joylashadi. 
3. Kimyoviy reaksiyalar atomlar zaryadi neytrallanishi bilan boradi. 
1836 yilda Berselius metil radikalini ochadi, 1843 yili esa Berselius organik 
kimyo murakkab radikallar xaqidagi fan degan taklifni aytadi va 1873 yili Kaur - 
amil radikalini ochadi. 
Dyuma 1834 yil bu nazariyaga qarshi o’rin olish nazariyasini taklif qilib 
chiqdi: 
1. Tarkibida N bo’lgan birikmaga S to’liq o’rin almashadi. 
2. Tarkibida O bo’lsa ham shunday bo’ladi.
3. Tarkibida N
2
O bo’lsa ham shunday o’rin almashish kuzatiladi. 
1836 yilda Loran tomonidan yadro nazariyasi yaratiladi. 
1839 yilda esa Dyuma - tiplar nazariyasini taklif qildi. 
1838 yil Libix -- ko’p asosli kislotalar nazariyasini yaratadi. 
1848 yilda Paster tomonidan optik izomerlar ochildi. 
1848 yili Jerar unitar sistema yaratib molekulani yaxlit, deydi. U rasional formula 
o’rniga empirik formulani fanga kiritish kerak, degan fikr bilan chiqdi. 
S
7
N
5
OON 
→ S
7
N
6
O
2
.