Davlat budjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati Davlat budjetining funksiyalari

Iqtisodiy nuqtai-nazardan turkumlarga ajratilishi bilan bir qatorda Davlat budjetining xarajatlarinn tashkiliy jihatdan ham guruhlarga ajratish mumkin. Buning asosida Davlat budjeti xarajatlarini yuqori tashkilotlar (vazirliklar, uyushmalar, assotsiatsiyalar, birlashmalar, konsernlar, kompaniyalar va h. k.) va hududiy belgilar yotishi mumkin. Budjet xarajatlarining yuqori tashkilotlar bo‘yicha guruhlanishi budjet mablag‘larini konkret oluvchilarni ko‘rsatadi va ular tarmoq ichida pul fondlarini shakllantirishda mas’ul bo‘lib, ajratilgan budjet assignovaniyalaridan o‘z vaqtida, samarali va qonuniy foydalanish ustidan javobgardirlar.
Davlat budjeti xarajatlarining hududiy belgiga muvofiq ravishda bo‘linishi ular markazlashuvining turli darajalarini o‘zida aks ettiradn. Shu munosabat bilan, davdat boshqaruvi darajasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetining xarajatlari respublika va mahalliy budjetlarning xarajatlaridan tarkib topadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida Davlat budjetining xarajatlari uning daromadlari bilan uzviy bog‘langandir. Bunday o‘zaro bog‘liqlik xarajatlarning miqdoriy jihatdan daromadlarga muvofiq kelishi va ularning bir-biriga o‘zaro ta’sir ko‘rsatishi orqali ifodalanadi. Bir tomondan, aksariyat hollarda, budjet xarajatlarining hajmi budjet daromadlarining hajmi bilan cheklanadi. O‘z navbatida, budjet daromadlarining hajmi esa davlatning iqtisodiy imkoniyatlari bilan aniqlanadi. Shuning uchun ham bu yerda budjet xarajatlarining shunday hajmini va milliy xo‘jalikda pul fondlarini shakllantirishda budjet mablag‘laridan foydalanishning shunday muddatlarini o‘rnatish kerakki, ular minimal xarajatlar qilib maksimal samaraga erishish orqali davlat oldidagi ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlasin, boshqa tomondan esa, ishlab chiqarishning o‘sishiga ijobiy ta’sir qilish, ilmiy-texnika taraqqiyotini tezlashtirish va milliy xo‘jalikdagi mutanosibliklarni optimallashtirish orqali Davlat budjetining xarajatlari uning daromadlari darajasining ortishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Davlat budjeti xarajatlari hajmining yildan-yilga ortib borishi ularni milliy xo‘jalikning samaradorligi nuqtai-nazaridan baholashni juda dolzarb muammoga aylantirib qo‘yadi. Bunda milliy xo‘jalikning yakuniy natijasini baholab, faqat unga tegishli bo‘lgan daromadlarning qo‘shimcha ravishda o‘sganligiga e’tibor berish bilan cheklannsh maqsadga muvofiq emas. Bu yerda, bir vaqtning o‘zida, jamiyatning ijtimoiy taraqqiyot darajasi, ijtimoiy muammolarning qay darajada hal etilganligi ham nazardan chetda qolmasligi kerak. Albatta, milliy xo‘jalikning yakuniy natijasi budjet xarajatlarining umumiy hajmiga, ularning tarkibiy tuzilishiga, budjet mablag‘laridan to‘g‘ri, iqtisod qilib va samarali foydalanishga bevosita bog‘liq. Shuning uchun ham hozirgi sharoitda budjet xarajatlarining ilmiy asoslangan holda rejalashtirilishiga, budjet assignovaniyalaridan foydalanish ustidan moliyaviy nazoratning butun tizimiga alohida e’tibor berish lozim.
Milliy xo‘jalikni moliyaviy tartibga solishning muhim vositalaridan biri ham Davlat budjetining xarajatlaridir. Bu yerda, odatda, moliyaviy tartibga solish deyilganda milliy xo‘jalikdagi oqilona mutanosibliklarni ta’minlash maqsadida budjet mablag‘larini tarmoqlar va hududlar kesimida taqsimlash va qayta taqsimlashning shakllari va usullari majmui tushuniladi. Milliy xo‘jalikni moliyaviy tartibga solishning obyektiv zarurligi katta o‘zgaruvchanlik bilan xarakterlanadigan, uning murakkab bo‘lgan organizmi turli qismlarida moliyaviy resurslarni jamg‘arish sur’atlarining turlichaligi bilan izohlanadi. Budjet resurslarini sarf qilish orqali davlat pul mablag‘larini taqsimlashda vujudga kelgan mutanosibliklarni o‘zgartirishi va buning oqibatida ba’zi bir tarmoqlarning (hududlarning) rivojlanishini tezlashtirishi va boshqalarining rivojlanishini rag‘batlantirmasdan milliy xo‘jalikning rivojlanishini tartibga solishi mumkin. Budjet mablag‘larining katta qismidan muhim ishlab chiqarish-hududiy komplekslarni rivojlantirishga sarflash sekin-astalik bilan chuqur sifat o‘zgarishlarining sodir bo‘lishiga - ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasining o‘zgarishiga olib keladi.
Mamlakat milliy xo‘jaligini moliyaviy jihatdan tartibga solish Davlat budjeti daromadlarini rejalashtirish va budjetdan moliyalashtirish jarayonlari davomida amalga oshiriladi. Rejalashtirish jarayonining o‘zidayoq Davlat budjeti xarajatlarining umumiy hajmi gorizontaliga (tarmoq, vazirlik va maqsadli kesimlarda) va vertikaliga (boshqaruvning turli darajalariga muvofiq ravishda) taqsimlanib, iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarning sodir bo‘lishi uchun tegishli sharoit yaratiladi. Budjetdan moliyalashtirish jarayonida esa, davlat o‘zining ixtiyoriga kelib tushayotgan pul mablag‘larini rejalashtirilgan tadbirlar doirasida va undan tashqarida keng manyovr qilish imkoniga ega bo‘ladi. Mablag‘larni konkret taqsimlovchilarga budjet kreditlarini ochish, budjet assignovaniyalarini berish va ularning samarali foydalanishi ustidan nazoratni amalga oshirib, moliya organlari iqtisodiyotning rivojlanishi ustidan kuzatuvni diqqat bidan amalga oshiradilar va kerak bo‘lgan hollarda taqsimlanayotgan budjet mablag‘larining mutanosibliklarini o‘zgartiradilar.
Davlat budjetida daromadlarni xarajatlarning konkret turlari va yo‘nalishlari bo‘yicha biriktirilishi tamoyili bo‘lmaganligi uchun bu yerda budjet resurslari bilan keng manyovr qilish va shunga muvofiq ravishda davlatning ixtiyoriga kelib tushuvchi pul mablag‘lari har qanday zaruriy yo‘nalishda foydalanilishi mumkin.
Davlat budjeti xarajatlarining tarkibi va uning tuzilmasi davlatning tabiatiga, u tomonidan bajarilayotgan funksiyalarga, milliy xo‘jalikning ehtiyojlariga bog‘liq hamda budjet mexanizmi orqali ishlab chiqarish va iste’molning ba’zi bir omillariga davlatning ta’sirchanligini ta’minlash kabilar bilan belgilanadi.