Давлат молиявий назоратининг мазмуни, вазифалари ва аҳамияти. Давлат молиявий назоратининг принциплари

А) Иқтисодий масалар департаменти таркибидаги бўлимларнинг вазифалари қуйидагилар:
Моддий ёрдам бугалтерия ва аудит бўлими
Бу бўлим турли агентликлар ва кредит бўлимлари томонидан тақдим қилинган қарзлар грантлар учун фондларнинг пасайишини мувофиқлаштиришга масул ҳисобланади. Шунингдек бу бўлим турли хизмат кўрсатувчиларнинг даврий харажатларини кафолатлайди, ташқи ёрдамлар ҳисобини юритади, экспортни қўллаб қувватлашда текширувни амалга оширади ва кредит бўлимларини бошқарув малумотлари билан таминлайди
Бошқарув ва мувофиқлаштириш бўлими
Бу бўлим қуйидагиларга маъсул:
Шу департаментнинг ишчилари ва офицерларига алоқадор админстратив ва пенция масалари
Департаментнинг ишчи жамоаси учун фарованлик масалалари
Маҳаллий тренинг дастурлари ва ташкилий масалаларга алоқадор административ масалалар
Субординатив идоралар ва Иқтисодий масалалар департаментидаги ҳукуматнинг рамзий сиёсатининг амалга оширилишини назорат қилиш
Протокол вазифалари
Департаментга нисбатан оммавий шикоятлар
Марказий регистрация  Умумий админстратив масалалар
Икки тарафлама кооперация бўлими
Бу бўлим катта саккизлик давлатлари (яъни Америка Қўшма Штатлари, Англия, Франция, Италия, Канада, Япония, Германия ва Россия федерацияси) дан икки тарафлама ривожланиш ёрдами билан шуғулланади ва унга алоқадор сиёсатни юритади. Бу бўлим шунингдек, турли халқаро агентликлар томонидан таклиф қилинган тўрт хафтагача бўлган қисқа муддатли барча хорижий трейнинг курсларини ташкиллаштиради.
бюджет таснифи
Бюджет таснифи Темирйўллар, шунингдек грантларга бўлган ортиқча талаб ва грантларни оширишга бўлган талаблардан кўра парламент марказий ҳукумат бюджетини тасдиқлаш ва тайёрлаш учун маъсулдир. Бюджет, унга қўшимча ва давлат даромадларини ошиши ва бирлашган ҳудудлар ҳам президент бошчилигида бу таснифга мос келади. Бундан ташқари, бу тасниф жамоа мажбурияти, Марказий Ҳукумат бозор ижараси ва Марказий Ҳукумат томонидан ижарага бериш шарт-шароитларини тузатиш, маъмурият фоиз ставкасини тузатиш ва Марказий Ҳукумат ҳолатида соатдан фойдаланиш керак. Бу тасниф, шунингдек, тасниф Миллий Жамғарма Ташкилоти ва Кичик Жамғариш Тизимига, мажбуриятларига, хизмат тури ва сифатига, Ҳиндистон Аудиторлик хизматига, бухгалтерия фаолиятига боғлиқ бўлган масалалар билан шуғулланади, шунингдек, Миллий ҳимоя фонди, Темирйўл шартномавий комитети ва марказий йўл фонди билан бюджет таснифини боғлиқлиги тўғрисида хам шуғулланади. Бюджет таснифи шунингдек, фискал сиёсат бошқарувчиларига боғлиқ функциялар (ФСББ) ва бюджет бошқаруви 2003-йилда тузилган акт, 2012йилда тузатилган ва қоидалар келтирилиб ўтилган.
Ғазначилик бўлинмалари давлат молиявий назоратини:

• 
  бюджет ташкилотларининг ва бюджет маблағлари олувчиларнинг товарларни этказиб берувчилар (ишларни бажарувчилар, хизматлар кўрсатувчилар) билан Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари маблағлари ҳисобига тузилган шартномаларини харажатлар сметаларида кўрсатилган суммалар доирасида ҳамда белгиланган мақсадларга мувофиқ тузилганлиги устидан назорат қилиш асосида мажбурий рўйхатдан ўтказиш;
  
• 
  харажатлар сметаларида ва рўйхатдан ўтказилган шартномаларда назарда тутилган суммалар доирасида бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчилар номидан ҳамда уларнинг топшириғи бўйича товарларни (ишларни, хизматларни) этказиб берувчиларнинг ҳисобварақларига тўловларни бевосита амалга ошириш орқали тўлов интизомига риоя этилишини таъминлаш йўли билан амалга оширади.
  

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Назорат-тафтиш бош бошқармаси ва унинг ҳудудий бўлинмалари:
бюджет ва смета-штат интизомига риоя қилиниши;
бюджет тизими бюджетларининг харажатлари ижроси;
бюджет тизими бюджетларининг маблағлари ҳисобидан тўловларни амалга
оширишнинг навбатлилиги, муддатларига риоя этилиши ва тўлиқлиги;

• 
  давлат инвестиция дастурларини амалга ошириш учун марказлаштирилган манбалардан ажратиладиган маблағлардан мақсадли фойдаланилиши;
  
• 
  Ўзбекистон Республикасининг чет элдаги дипломатик муассасалари томонидан чет эл валютасидаги маблағлардан тўғри ва мақсадли фойдаланилиши;  пенциялар ва нафақалар тўғри тайинланиши, ҳисобланиши ва ўз вақтида тўланиши;
  
• 
  тиббий-меҳнат эксперт комиссияларининг фаолияти;
  
• 
  бюджет ссудалари ва кредит линияларидан мақсадли фойдаланилиши;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси томонидан ёки унинг кафолати остида жалб қилинган кредитлардан (қарзлардан) мақсадли фойдаланилиши;
  
• 
  инсонпарварлик ёрдами ва техник кўмаклашиш маблағларидан
  
• 
  мақсадли фойдаланилиши;
  
• 
  давлат харидлари бўйича тендер (танлов) савдоларининг тўғри ўтказилиши устидан давлат молиявий назоратини амалга оширади.
  

Бюджет ташкилотларини назорат қилиш режалари давлат молиявий назорат органлари томонидан тасдиқланади.
Давлат молиявий назорат органлари молиявий назорат объекти мансабдор шахсларининг ҳаракатларида жиноят аломатлари бўлган ҳуқуқбузарликлар аниқланган тақдирда назорат материалларини ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга топширади.
Молиявий назорат объекти мансабдор шахсларига нисбатан маъмурий ҳуқуқбузарликларга доир материаллар судларга ёки тегишли ваколатли давлат органларига топширилади.
Ҳиндистоннинг назоратчи бош аудитори.
А) Келиб чиқиши
Бухгалтерия ва аудит тажрибалари Ҳиндларга тарихий даврлардан маълумдир. Каутилянинг Аршастра асари Маурян даврларидаги бухгалтерия ва аудит фаолияти жараёнлари ва механизмларини яққол ёритиб берувчи давлат арбоблари ҳақидаги тарихий китобдир.
Мукерж Гуптанинг фикрига кўра бошқарувчилар муккамал ва тартибли тизимларни жорий қилишган яъни ҳозирги бош ҳисобчи лавозимига ўхшаш тарзда бухгалтерия ташкилотини алоҳида вазифаларга жойлаштириб чиққан ва даврлар мобайнида аудитда ҳисоб-китобнинг амалий тажрибалари сақланиб келган. Гупта сулоласи даврида Мауря намоёндалари даврида бўлгани сингари ҳисоб китоблар сақланиб қолган ва даврлар мобайнида аудитга ва маъқуллангани топширилган, кейинчалик, ҳисоб бошқармаси вакили ва вазирлар кенгашида ўз ҳаракатлари учун жавобгар ҳозирги бош ҳисобчига тўғри келувчи кенг равишда талқин қилинганда Патюоарика деб номланувчи сўздан фойдаланиш юзага келди. Ўрта асрларда деҳлида Мушриф ва Мустафилар салтанати бухгалтерияга ва аудитга жавобгар бўлишган. Муҳгал бошқарувчилари даромадларни йиғиш ва аудиторлик ишларини олиб боришга ўз диққатларини қаратишган. Вазир ёки Девон Муҳгал даврида молия бошқармаси вакили сифатида фаолият юритган. Шунга қарамай бухгалтериянинг ва аудитнинг янги замонавий тизимларини Ҳиндистон ҳудудида амалиётга жорий қилиниши Британлар ҳукмронлиги даврига бориб тақалади. Қироличанинг 1858 йилдаги ҳисобчиларни таёрлаш ва якка тартибдаги аудиторларни тайилш тоғрисидаги қарори Ҳиндистон бош ҳисобчилари идорасида янги лавозимни вужудга келтирди. 1860 йилда бухгалтерия ва аудиторлик вазифалари бирлаштирилди ва бош аудитор сингари бош ҳисобчи ҳам қайта шакллантирилди. 1919 йилги Ҳиндистон ҳукумат қонуни бош аудиторга юқори давлат мақоми берди ва 1935 йилдаги қонунга кўра 166 дан 171 чи моддагача бош аудитор идорасини кучайтиришга қаратилган. 1950 йил Ҳиндистон конституцияси мустақиллигидан сўнг бош аудитор бош назоратчи аудитор деб қайта номланди.
(Б) БНА нинг конституциявий ўрни БНА нинг вазифалари Ҳиндистон конституцияси ва мустақил конститутсавий ташкилот томонидан белгиланади. БНА қонун ҳужжатлари орқали рухсат этилган ҳар бир ҳаракатга кетган ҳар бир сарф меъёри устидан назорат қилувчи шахсдир. Конституция БНА мустқиллигини кафолатлайди ва ҳеч кимга ён босмасдан, қўрқмасдан, меҳр оқибат қилмасдан молиявий бирдамликни, одамларни қизиқишини қонунан ҳимоя қилиш ва қонун билан мутаносиблигига кўмаклаш вазифаларини талаб қилади. БНА нинг ўрни Ҳиндистон конституциясининнг 5 қисми ва 5 бўлимида 148 моддада келтириб ўтилган.
Ҳиндисотн назоратчи ва бош аудитори президент томонидан унинг қўли ва муҳри асосида маълум муддатга тайинланади ва идорадаги ўзини тутиши ва фаолияти юзасидан фақатгина олий суд томонидан ўз лавозимидан четлатилиши мумкин.
Назоратчи ва бош аудитор этиб тайинланган ҳар бир шахс, ишга киришдан аввал президентдан аввал кимнидир ўз вакили сифатида аниқлайди ва тавсия этади ва шу шахс 3- тартибга мувофиқ бу шахс розилик билдиради ва қасамёд қилади.
Бош аудитор ва азоратчининг хизматининг ойлик маоши ва бошқа шарт-шароитлар қоунун орқали Парламент томонидан белгилаб берилиши мумкун ва ўзлари хоҳлагунча иккинчи тартиб бўйича белгиланади. Шуни инобатга олиш керакки, на Бош аудиторнинг ойлиги на назоратчиининг ойлиги ишни тарк этиш, пенцияга, ёш нуқтаи назаридан нафақага чиқиш юзасидан келишувдан кейин унинг камчиликларидан фарқланмайди.
Бош аудитор ёки назоратчи ишни тўхтатгандан сўнг Ҳиндистон ҳукуматда ёки бошқа давлат ҳукумат идораларида ортиқ фаолиятини давом эттира олмайди.
Бу қонун ёки парламент томонидан яратилган қонунларнинг амал қилиниши масаласи, шахсларнинг Ҳинд аудиторлик ташкилотида ёки бухгалтерия бошқармасида хизмат қилиш шарт-шароитлари ва Бош аудиторнинг ва назоратчининг бошқарув вазифалари назоратчи ва бош аудитор билан суриштирув ишлари олиб борилгандан сўнг президент қоидалари асосида кўрсатиб берилади.
Назортчи бош аудитор идорасининг бошқарув харажатлари ойликлар, мукофот пуллари ва нафақа тўловлари ёки шахснинг идорадаги хизмати Ҳиндистон барқарор фонди томонидан тўланади.
(C) Назоратчининг ва бош аудиторнинг бурч ва вазифалари
Назоратчи ва бош аудитор парламент томонидан чиқарилган қонунлар асосида давлат ҳисоб органлари ва ҳисоб бирлашмаси ёки бошқа давлат органлари билан алоқада ўз бурч ва вазифаларини бажаради бу конституция амал қилишдан аввал, вакил қилиб тайинланган шахс ҳисоб бирлашмаси ва давлат ҳисоб бошқармаси билан боғланган тарзда Ҳиндистон ҳисоб бошқармаси ва вилоятлар бошқармаларида бош аудитор томонидан тан олиниши биланоқ зудлик билан бу каби бурч ва вазифаларни амалга оширади. Ҳисоб бирлашмаси ва давлат ҳисоб бошқармаси президент томонидан назоратчи ва бош аудиторнинг таклифи асосида фаолият юритади.
(1) Аудиторлик ҳисоботлари. Назоратчи ва Ҳиндистон бош аудиторнинг ҳисоб бирлашмасига оид ҳисоботлари президентга кўриб чиқиши учун топширилади ва пресидент уни парламентнинг ҳар бир палатасига топширади.
БНА нинг мажбурият ва ваколатлари
Ҳинситоннинг ҳокимликлари ва вилоятлар ҳисобварақалари билан алоқадорликда Конситуция ижроси бошланишидан олдин БНА айрим мажбуриятларни ва ваколатли фаолиятларни Уюшма, Давлат ва бошқа давлат ваколатли органлари ҳисоб рақамлари билан алоқадорликда амалга оширади ва қабул қилинган ҳар қандай қонун Парламент назорати остида ёки унинг ёрдамида тайинланади ва БНА айрим мажбуриятларни ва ваколатли фаолиятларни Уюшма, Давлат ҳисоботлари билан алоқадорликда Ҳиндистоннинг Умумий Аудиторликидан фойдаланган ҳолда амалга оширади.
Аудиторлик баёноти Ҳиндистоннинг Молия ва Умумий Аудиторлики Уюшма ҳисоб рақамларига тегишли баёнотларни Президентга тақдим этади, Президент баёнотларни Парламент Уйига тақдим этишга тайёрлайди.
Ҳиндистоннинг Молия ва Умумий Аудиторлиги мамлакат ҳисоб рақамларига тегишли баёнотларни мамлакат губернаторига тақдим этади. Мамлакат губернатори баёнотларни мамлакат қонун чиқарувчи органига тақдим этишга тайёрлайди.
БНА мажбуриятлари, ваколатлари ва сервис ҳизматидаги ҳолати. 1971йилдагига 1976,1984,1987ва 1994 йилларда ўзгартиришлар киритилган.
Ҳиндистоннинг Молиявий ва аудиторлик ишлари бўйича функцияси Ҳиндистоннинг конситуциясининг асосан 149 дан 151 гача бўлган бўлимида келтириб ўтилган. 149 чи бўлимда Ҳинситоннинг ҳокимликлари ва вилоятлар ҳисобварақалари билан алоқадорликда Конситуция бошланишидан олдин БНА айрим мажбуриятларни ва ваколатли фаолиятларни Уюшма, Давлат ва бошқа давлат ваколатли органлари ҳисоботлари билан алоқадорликда амалга оширади ва қабул қилинган ҳар қандай қонун Парламент назорати остида ёки унинг ёрдамида тайинланади ва БНА айрим мажбуриятларни ва ваколатли фаолиятларни Уюшма, Давлат ҳисоботлари билан алоқадорликда Ҳиндистоннинг Умумий Аудиторликидан фойдаланган ҳолда амалга оширади.
Бу ўтиш дастурлари мобайнида, Молия ва Умумий Аудиторлик(БНА) ўзининг мажбуриятлари ва ваколатли фаолиятларини 1936 йил Ҳиндистон ҳукумати томонидан қабул қилинган (Аудит ва ҳисобварақалар) буйруқ, асосида уюшган ва штат ҳисоботлари билан мувофиқликда бажаришни давом эттиради. Бу буйруқ 1936-йил Ҳиндистон ҳукумати томонидан қабул қилинган (Аудит ва ҳисобварақалар) буйруқ, 1971 йилдан Молиявий ва Умумий Аудиторлик (мажбурият, ваколат ва сервис ҳолати) қонуни сифатида Парламентта тасдиқланди. 1971 йил 15 декабрда кучга киритилди ва 1976,1984,1987, 1994 йил унга ўзгартиришлар киритилди. Бу қарорнинг негизи конситуциянинг 148(3) ва 149 бўлимида бериб ўтилган. Унга кўра (а) БНА сервиси соҳасида ишловчилар учун ойлик маош ва бошқа имкониятлар ва (б) БНА нинг мажбуриятлари ва ваколатлари, Уюшма, Давлат ва бошқа давлат ваколатли органлари ҳисоботлари ва аудиторлик ҳисоботлари билан алоқадорликда тайинланиши келтириб ўтилган. Давлатнинг бошқа қонунлари БНА нинг ёки вакилларининг мажбуриятларини белгиламайди ва уларнинг ваколатларини тақсимламайди. Шу билан бирга БНА нинг мажбурият ва ваколатларини Парламент чиқарган қонунлар асосида тайинланади, Давлатнинг қонун чиқарувчи органи томонидан бу қонунларга қисқартириш ва ўзгартириш киритилиши мумкин эмас. Э) БНА нинг ҳисоб рақамлар билан боғлиқликдаги мажбуриятлари:
Қонуннинг 10 дан 12 бўлимигача Молия ва Умумий
Аудиторлик(БНА)нинг Уюшма, Давлат ва Уюшган Территориялар қонун чиқарувчи органлар билан алоқадорликда ҳисоботларни тўплаш мажбуриятларини очиб беради.
Бу 10 бўлимнинг (1) қисмида бўлган биринчи эҳтёт чораси президентнинг
БНА га у билан маслаҳатдан сўнг, фармойиш орқали, қуйдагича кўрсатиш мумкин:

3. 
   Уюшма ҳисоб рақамлари (бир марта ёки босқичма-босқич бир неча буйруқлар бериш орқали),
   
4. 
   маълум бир сервис ҳисоботлари ёки Уюшма идоралари ҳисоботларини тўплаш масъулияти бўлганидан, ёрдам бериш ваколатига эга.
   
5. 
   Бу 10 бўлимнинг қисмида бўлган иккинчи эҳтёт чораси мамлакат губернаторининг БНА га, президентнинг биринчи мақуллаши ва БНА билан маслаҳатдан сўнг, фармойиш орқали, қуйдаги
   
6. 
   Мамлакат ҳисоботлари (бир марта ёки босқичма-босқич бир неча буйруқлар бериш орқали),
   

маълум бир сервис ҳисоботлари ёки Мамлакат идоралари ҳисоботларини тўплаш масъулияти бўлганидан, ёрдам бериш ваколатига эга. Президентнинг БНА га у билан маслаҳатдан сўнг, фармойиш орқали, ҳар қандай тоифадаги ва ўзига хос ҳисоботларни сақлаш масъулияти бўлганидан, ёрдам бериш ваколатига эга.
Президент 1978-йил 20-июнда назоратчи ва аудиторларни 1977-1988 йиллардан бошлаб ҳукуматнинг молиявий ҳисоботиларини тайёрлаш маъсулиятини камайтириш бўйича қарор қабул қилди. C&АГ ҳам Президентнинг 1989-йил 10апрелда ишлаб чиқилган қарорига кўра 1988-1989-йиллардан бошлаб Пондичеррй ҳудудлари бирлашмасининг мақсадлари учун йиллик кирим ва чиқим ҳисоботларини тегишли қоидалар асосида ҳар йили намойиш қилиш тайёргарликлари маъсулиятидан озод қилинди. Президентнинг 27-июнь 1989- йилдаги қарори ва Гао штати Губернатори томонидан ишлаб чиқилган қарорга мувофиқ у ҳам 1988-1989-йиллардан бошлаб Гао штати мақсадлари учун йиллик кирим ва чиқим ҳисоботлари ва тегишли қоидалар асосида ҳар йили тақдим этиш жавобгарликларидан озод қилинди.Юқоридаги ҳужжатларга мувофиқ Бош ауидитор ва назоратчи молиявий ҳисоботларни тайёрлаш мажбуриятидан озод қилинганлиги ҳақида қайд этилган лекин у Президент Губернатор Администратор олдида Парламент Штат қонунчилиги асосида ҳисобот топширишга жавобгар ҳисобланади.
Президентнинг илгари қабул қилинган Бош аудитор ва назоратчи тўғрисидаги қарорига асосан бош аудитор ва назоратчи штатларнинг молиявий ҳисоботларини тайёрлаш маъсулиятидан озод қилиниши талаб этилган. Бош аудитор ва назоратчи мажбурияти билан боғлиқ актнинг 12 бўлими бўйича улар ҳукумат бирлашмасига, штат ҳукуматига ва ҳудудий бирлашмага молиявий ҳисобот тайёрлашда қонун чиқарувчи органлар билан маълумот бериш ва ёрдам беришга маъсулдир.

Ф) БНАнинг аудит билан боғлиқ вазифаси актнинг 13,21,23 ва 24 бўлимларини ўз ичига олади. Актнинг 13 бўлими БНА даги вазифаси Ҳиндистоннинг жамланма фондидан, ҳар бир штат ва ҳар бир қонун чиқаувчи органларга эга бўлган ҳудудий бирлашмалардан ажратиладиган харажатларни аудит қилиш ва ҳисоботларда кўрсатилган маблағларни қонуний асосда ва мурожаат этилган хизмат ёки мақсадлар учун тўғри тақсимланганлиги ва ҳукумат бошқарувига харажатларни мос келишини аниқлашдир.
Ҳисоботларнинг аниқ ва тўлиқ текширилиши тўлов далиллари ва воучер ҳақийқийлигида намоён бўлади. Фонд таъминоти аудитининг мақсади ҳисоботларда кўрсатилган маблағларни қонуний асосда тўланган ёки мурожаат қилинган хизмат ёки мақсадлар тўғри тақсимланганига ишонч ҳосил қилиш ҳисобланади.
Ҳукумат бирлашмаларининг, штат ҳукуматларининг ва ҳудудий бирлашма ҳокимятларининг ўзлаштирма ҳисоботлари тегишли ҳукуматлар томонидан тузилади ва сақланади. Назоратчи ва бош аудитор томонидан кўриб чиқилади ва аудит қилинади. Қолган штат ҳукуматларининг ўзлаштирма ҳисоботлари юқорида қайд этилган ҳисоботлар ёрдамида назоратчи ва бош аудитор томонидан тузилади ва сақланади. Бу аудит жараёнида харажатларнинг ҳукумат бошқарувига мос келишида намоян бўлади (Доимий аудит).
Аудит мулкни ижро этиш ҳаракатини ҳам текширади ва мулк харажатларидаги ҳалоллик, иқтисодий ва қонунчилик белгилари, харажатлар сабаблари, йўқотишлар, беҳуда ва фойдасиз харажатлар тўгрисидаги мулоҳазалар ва уларни расмоийлаштирилишини кўриб чиқади (Мулк аудити).
Самарадорлик ва маҳсулдорлик аудити ривожлантириш дастурларининг бажарилиш самарадорлиги ва жараёнини ҳар томонлама баҳолаш ҳисобланади. Бу аудит қай даражада ва баҳолаш ва солиқ юкини аниқлашда уриниб кўрилади, ижтимоий ва иқтисодий мақсадлар кўриб чиқилади, эришилиши керак бўлган нарх даражаси; бўлим ёки агентлик қай даражада ўзининг молиявий мажбуриятларини бажарябди ва уларнинг иқтисодий фаолияти дастурга мувофиқ амалга оширилганлигига ишонч ҳосил қилиш. Тизимли аудитда ташкилот ва тизимлар бошқариш, ҳисоб бериш, ҳисоблаш ва ички назорат таҳлил қилинади ва сифат стандартлари ва ижро этиш баҳоланади. Аcтнинг 13 бўлимида назоратчи ва бош аудитор бирлашманинг, штатларнинг ва қонун чиқарувчи органларга рга ҳудудий бирлашманинг барча операциялари аудитлаши ҳамда тасодифий фондлар ва ижтимоий ҳисобларга боғлиқ ва савдо ишлаб чиқариш, фойда, йўқотишлар ҳисоботлари ва баланс варақаси, бошқа қўшимча ҳисоботлар бирлашмалар, штат ёки ҳудудий бирлашма бўлинмаларида сақланиши ва аудитланиши қайд этилган. 13 бўлимда назоратчи ва аудитор тамонидан аудит қилинган ҳисоботлар, операциялар, харажатлар ҳақида ҳисоб бериш ҳам назоратчи, аудитор вазифаси ҳисобланади.