Davlat tili’’ haqidagi qonunning hayotiy ahamiyati

,,Davlat tili’’ haqidagi qonunning hayotiy ahamiyati

Davlat tili — muayyan mamlakatda qonun chiqarish, ijroiya va sud hokimiyatlarida ish yuritish uchun rasmiy belgilangan til. Odatda, koʻp millatli mamlakatlarda, mas, Hindiston, Kanada, Shveysariyada qaysi til yoki tillar rasmiy ekanligi konstitutsiyalarida belgilab qoʻyilgan. Davlatlarning koʻpchiligida rasmiy til bilan davlat tili aynan bir xildir. Faqat ayrim mamlakatlardagina rasmiy til davlat tili maqomidan farqlanadi. Mas, Shveysariyada konstitutsiyaga binoan nemis, fransuz, italyan tillari — rasmiy til; nemis, fransuz, italyan va retoroman tillari — D.t. sanaladi.
Oʻzbekistonda shoʻrolar hukmronligi paytida D.t. haqida umuman gapirish ham mumkin boʻlmagan, aksincha oʻzbek tilining ijtimoiy hayotda qoʻllanilishi tobora cheklanib qolgandi. Jamiyatni qayta qurish maʼnaviy poklanishni boshlab berdi. Uning natijasi oʻlaroq "Oʻzbekiston Respublikasining davlat tili haqida"gi qonun qabul qilindi (1989-yil 21 okt.). Bu qonun oʻzbek xalqi milliy ongining rivojlanishida, mamlakat mustaqilligi mustahkamlanishida, madaniy merosning tiklanishida muhim rol oʻynadi. Mazkur qonun qoidalari Oʻzbekiston Konstitutsiyasida mustahkamlab qoʻyildi. Konstitutsiyaning 4-moddasiga binoan Oʻzbekistonda D.t.— oʻzbek tilidir. Qoraqalpogʻistonda bunday maqom qoraqalpoq tiliga ham berilgan. Mamlakatda yuz berayotgan real jarayonlar va imkoniyatlarni hisobga olib, lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini uzil-kesil joriy etishni bosqichma bosqich amalga oshirib borish vazifasi til islohoti bilan bogʻliq masalalarga zarur tuzatishlar kiritish ehtiyojini tugʻdirdi, respublika hali sobiq Ittifoq tarkibida boʻlgan va madaniy-maʼnaviy sohada oʻziga xoslikni mustahkamlashga intilgan bir sharoitda qabul qilingan D.t. haqidagi qonunning koʻpgina moddalariga oʻzgartirishlar va qoʻshimchalar kiritishni taqozo etdi. Natijada 1995-yil 22 dek.da Oʻzbekiston Respublikasining D.t. haqidagi qonuni yangi tahrirda qabul qilindi. Oʻzbek tilining Oʻzbekiston Respublikasi hududida D.t. sifatida amal qilishining huquqiy asoslari ushbu qonun va b. qonunlar bilan belgilanadi. Oʻzbekiston Respublikasida D.t.ni oʻrganish uchun barcha fuqarolarga shart-sharoit yaratiladi hamda millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat bilan munosabatda boʻlish, ularning rivojlanishi taʼminlanadi. D.t.ni oʻqitish bepul amalga oshiriladi (4-modda). D.t.ga yoki boshqa tillarga mensimay yoki xusumat bilan qarash taqiqlanadi. Fuqarolarning oʻzaro muomala, tarbiya va taʼlim olish tilini erkin tanlash huquqini amalga oshirishga toʻsqinlik qiluvchi shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar boʻladilar (24-modda). Mamlakatda demokratik, baynalmilal tamoyillarga rioya qilinib, har bir millat va elatning erkin rivojlanishi, ularning til mustaqilligi va tengligi taʼminlangan. Taʼlimtarbiya ishlari oʻzbek tilidan tashqari tojik, rus, qozoq, koreys, turkman, qirgʻiz tillarida ham amalga oshiriladi. Milliy markazlarning faoliyati uchun yetarli imkoniyat yaratilgan. Shaxsga millati, irqi, tili, urf-odat va anʼanalariga qarab biror imtiyoz berish yoki shu vajdan huquqlarini cheklash javobgarlikka sabab boʻladi.
Davlat tilining mavqeini yanada yuksaltirish maqsadida qator masalalarga eʼtibor qaratishimiz zarur, deb hisoblaymiz.
Tilning holatini yorqin koʻrsatuvchi sohalar bu koʻcha-koʻylardagi lavhalar, yozuvlar, bozorlaru doʻkonlarda qoʻyilayotgan reklamalar, peshtaxtadagi bitiklar, tadbirkorlik subʼyektlari, ularning mahsulotlari, xizmatlarining nomlanishi kabi narsalar, vaqtli matbuotdagi eʼlonlar va reklamalar hisoblanadi. “Tasviriy oyina” degan tashkilot faol ishlayapti. Ammo shaharlarimizda oʻrnatilgan son-sanoqsiz tasviriy lavhalar va reklama bannerlarida oʻzbek tili targʻibotiga oid biror jumla yoki ishora ham yoʻq. Vaholanki, har kuni koʻz tushib turadigan bu kabi tasviriy vositalarning ahamiyati katta. Shuni eʼtiborga olgan holda, mamlakat miqyosida shu mavzuda badiiy pannolar, targʻibot-tashviqot reklama materiallarini yaratish va barcha koʻchalar, binolarga oʻrnatish zarur. “Tilim – shon-sharafim”, “Til – nomusim, orim”, “Oʻz tilim – oʻzligim”, “Til oʻrgangan – olim” va boshqa qator taʼsirchan, ifodaviy hikmatlarni oʻrtaga tashlash zarur.
Oʻzbekistonning barcha viloyatlari, Qoraqalpogʻiston Respublikasidagi maktablar, litsey va kollejlarda ishchi guruhlari maʼlum savollar boʻyicha ish olib borib, ijtimoiy soha, korxonalar, hukumat idoralari va hokazolarda til kayfiyati, boqibegʻamlik va oʻziboʻlarchilikning sabablari chuqur tahlil etilishi shart. Tadbirkorlar oʻz mahsulotlarini, xizmatlarini taklif qilishda oʻzbek tiliga hurmat koʻrsatsa, yaxshi boʻlar edi. Shuningdek, quyidagi jihatlarni ham muhim deb hisoblaymiz:
– til – davlat va umumxalq himoyasida ekanligi va unga doimiy gʻamxoʻrlik masalasi barcha maʼnaviy-maʼrifiy umumxalq miqyosidagi tadbirlarda aks etishi;
– til va adabiyot darsliklari va qoʻllanmalar saviyasini zamon talablari darajasiga koʻtarish;
– oʻzbek tili targʻibotini xorijiy tillarni oʻrganish jarayoni bilan chambarchas bogʻliq holda tashqil etish;
– “Davlat tili haqida”gi qonun va Konstitutsiyaga daxldor moddalarni qayta koʻrib, muhokama etish;
– Vazirlar Mahkamasi tarkibida “Davlat tili qoʻmitasi” tuzish va uning vakolati va masʼuliyatlarini belgilash zarur.
Nizomiddin MAHMUDOV, professor:
– Ona tilining muhimligi, millat shakllanishida tilning beqiyos oʻrni va ahamiyati haqida juda uzoq gapirish, dunyo allomalaridan behisob iqtiboslar, fikrlar keltirish mumkin. Masalan, Benjamin Uorif degan amerikalik olim shunday yozgan: “Agar Nyuton ingliz boʻlmaganida va inglizcha tafakkur qilmaganida uning yaratgan qonuni sal boshqacharoq boʻlar edi”.
Biz millat yashovchanligi, ravnaqi haqida fikr yuritsak, avvalo, til birlamchi boʻlishi shart. U davlat tili deyiladimi, boshqami – millat tilsiz boʻlishi mumkin emas. Til haqidagi qonunning eskirganiga ancha boʻldi. Hatto 1995 yildagi tahriri ham bugungi talabga javob bermaydi. Xayriyatki, Oliy Majlis Senatida bu muhim masala bir necha bor rasman koʻtarildi. Bu juda katta voqea. Biz bu jarayonda faol va tashabbuskor boʻlishimiz lozim.
Amerikalik Tompson degan olimning tadqiqotiga koʻra, bu mamlakatda eng koʻp jinoyat oʻz tilini unutib, ingliz tilida gaplashuvchi hindular yashaydigan manzillarda sodir boʻlar ekan. Ona tilini unutgan inson oʻz-oʻzidan boshqa millatga mansub boʻlib qolmaydi, balki koʻp fazilatlardan mahrum va muallaq bir mavjudotga aylanadi. Shu boisdan yurtimizda yashovchi barcha millatlar tiliga doimo eʼtibor bilan qaraladi. Ammo Davlat tiliga alohida – davlat ramzlari darajasida hurmat koʻrsatilishi lozim. Davlat tili xuddi gerb, madhiya va bayroq singari yuksak maqomda boʻlishi, davlat ramzi sifatida qadrlanishi shart. Bunday qoidaga bugun dunyodagi koʻplab davlatlar qatʼiy amal qiladi.
Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan jurnalist:
– 1989 yilda oʻzbek tiliga davlat tili maqomini berish toʻgʻrisidagi qonun qabul qilingani katta voqea boʻlganini yoshi ulugʻ ziyolilar yaxshi eslaydi. U paytda bunaqa qonun qabul qilish hazilakam ish emasdi. Qonun muayyan maʼnoda oʻz vazifasini bajardi, uning ijrosi boʻyicha koʻpgina ishlar qilindi. Buni eʼtirof etmaslik adolatsizlik boʻladi. Agar qonun talablari toʻla bajarilmagan boʻlsa, bunga biz, oʻzimiz aybdormiz.
Bugun davlat tili haqidagi qonunning yangi variantini ishlab chiqish davr talabi. Axir, 25 yilda mamlakatimizda qancha qonunlar qabul qilindi, ularning qanchasiga oʻzgarishlar, tuzatishlar kiritildi, qanchasi oʻz kuchini yoʻqotdi. Konstitutsiyaga ham oʻzgarishlar kiritildi-ku. Demak, hamma narsani zamonga moslashtirish kerak, jumladan, davlat tili haqidagi qonunni ham.
Qonun ijrosi taʼminlanmayapti deyish, unda-bunda gapirish yoki bir-ikki maqola yozish oson. Unda ham, tan olaylik, asosan mayda-chuyda misollar atrofida oʻralashib qolmoqdamiz. Bordiyu biz tilimiz fidoyilari boʻlsak, nega yirik masalalarni koʻtarmaymiz. Masalan, ism-familiyamizmi notoʻgʻri, buzib yozish hamon davom etmoqda. Ha, desangiz pasportida shunday, deydi. Pasportiga tugʻilganlik toʻgʻrisidagi guvohnomasi asos boʻlgan. Xoʻsh, bu hujjatlarni kim bergan? Oʻzimizning mutasaddi idoralarmi? Shunday ekan, nega indamaymiz? Axir, ism-familiya odamning nasl-nasabini bildiradi-ku.
Davlat tili haqidagi qonunning ijrosi qoniqarsiz ekani ham Senat majlisida koʻtarildi. Vazirlar Mahkamasida bu borada maxsus “Yoʻl xaritasi” ishlab chiqildi, mutasaddi vazirlik va idoralarga tegishli topshiriqlar berildi. Unda qonunning yangi variantini ishlab chiqish boʻyicha maxsus ishchi guruh tuzilgan. Yozuvchilar uyushmasida ham shunday ishchi guruh tuzildi va ishga kirishdi. Nega biz-adiblar, jurnalistlar, tilshunos va adabiyotshunos olimlar bu borada tashabbus bilan chiqmadik? Ey, birodarlar, qonunimiz eskirdi, uning yangisini yarataylik, demadik. Kerak boʻlsa, mana uning yangi varianti, deb mutasaddi idoralarga kiritmadik. Axir, Prezidentimiz hammadan tashabbuskor boʻlishni, yutuqlarni ham, kamchiliklarni ham roʻy-rost aytishni, mavjud muammolarni bartaraf etish boʻyicha takliflar berishni talab qilmoqda-ku.