Davlat univеrsitеti qayd raqami Tasdiqlayman o ‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

2. Dunyoning mo’rt, murakkab va muammoli bo’lib turganligini ifodalovchi ijtimoiy - siyosiy omillar.
Asarda bugungi O’zbekiston - faqat juda boy tabiiy - xom ashyo zaxiralari, cheksiz bozor va sarmoya sarflanadigan sohagina emas, shuningdek mamlakatimiz g’oyat ulkan aql - zakovat, ma‘naviy va madaniy imkoniyatlarga ega ekanligiga alohida e‘tibor qaratiladi. Bularning barchasi dunyoda yangi siyosiy va iqtisodiy tartib faol shakllanib borayotgan bir sharoitda, yurtimizning noyob jo’g’rofiy o’rni bilan qo’shilgan holda juda katta jo’g’rofiy - siyosiy va jo’g’rofiy - strategik qiziqish uyg’otishi tabiiy.
Sayyoramizning juda katta maydonida kuchlar nisbati ko’p jihatdan Markaziy Osiyodagi yangi mustaqil davlatlar qaysi yo’ldan borishlariga bog’liq. Hozir xalqaro munosabatlarning sifat jihatidan yangicha tartibini shakllantirish jarayonida ishtirok etayotganlar buni e‘tirof etmasliklari mumkin emas. Hech shubha yo’qki, bu davlatlarning tanlab olgan yo’li islom dunyosida yuz berayotgan murakkab jarayonlarning rivojlanishi qanday natijalarga olib kelishiga va umuman jahon hamjamiyati uchun kelib chiqadigan barcha oqibatlarga o’z ta‘sirini ko’rsatadi.
Ushbu omillarni tushunish O’zbekiston Respublikasining va butun Markaziy Osiyoning XXI asr bo’sag’asidagi taqdiri va rivojlanish istiqbollari haqida yuritilayotgan hamma fikr - mulohazalarning tayanch nuqtasi bo’lib qolishi kerakligi tegishli tahlilar uchun muhim metodologtk ahamiyat kasb etadi. Ming yillik tarix shuni ko’satadiki, barqarorlik va jo’g’rofiy - siyosiy muvozanat saqlanib qolgan sharoitdagina bu mintaqa jo’shqin va sobitqadam rivojlanadi, jahon hamjamiyati uchun munosib sherik bo’la oladi, keng tomonlama integratsiyaga kirisha oladi.
Shuningdek Markaziy Osiyo mintaqasida turli siyosiy, iqtisodiy, harbiy, transportga va ekologiyaga oid to’planib qolgan muammolar ko’rsatib o’tilgan. Shu nazarda tutilgan holda butun mintaqaning sobitqadam va barqaror rivojlanishini ta‘minlash hamda mojaroli vaziyatlarning oldini olish uchun hozirgi kunda ichki va tashqi muvozanatni saqlash va qo’llab - quvvatlashgina birdan - bir maqbul geosiyosiy tamoyildir degan xulosaga kelinadi. Mintaqada jo’g’rofiy - siyosiy muvozanatni va barqarorlikni saqlagan taqdirdagina mazkur muammolarni hal etish imkoni tug’iladi. Bu esa, o’z navbatida, yalpi xavfsizlikni ta‘minlash muammolarini hal qilishga qo’shilgan salmoqli hissa bo’ladi.
O’zbekiston erkin rivojlanayotgan dastlabki yillarda orttirilgan tajriba ham ayni shundan dalolat bermoqda. Bu tajriba qo’lga kiritilgan ijtimoiy - siyosiy va iqtisodiy barqarorlik ulkan yutuq ekanligiga va bu ulug’ ne‘matning ahamiyati cheksizligiga yaqqol ishontirmoqda.
Shuning uchun ham: "Ogoh bo’ling, odamlar!" - degan da‘vat hamisha bong urgandek yangrab turishi kerak. Faxrlanish mumkin va lozim bo’lgan bebaho qadriyatlar - o’z mustaqilligimizni, tinchligimizni, jamiyatda millatlar va fuqarolar o’rtasidagi totuvlikni asrang. O’z erkimizni qanday tasarruf etish, uni bugungi murakkab va ba‘zan shafqatsiz dunyodagi haddan ziyod xavf - xatarlardan saqlash har birimizga bog’liqdir.
Davlatni aql - idrok bilan boshqarish, - mutafakkir Abu Nasr Forobiy X asrda saboq berib aytganidek, - xalq boshiga tushgan xavf - xatarni kamaytirish va bartaraf etishdan iboratdir.
Bugun biz qisqa muddat ichida tanlagan maqsadimiz yo’lida ancha ishlar qilinganligini yetarli emasligi ko’rsatib o’tiladi. Hali yana uzoq vaqt mobaynida ustuvor bo’lib qoladigan muammolarni aniq tasavvur etishni o’rganish lozim. Bu muammolarning ko’pchiligini yalpi tamoyillar va ulkan voqea - hodisalar keltirib chiqargan. Shu sababli bizni o’rab turgan, hech kim o’z holicha yashay olmaydigan, hamma narsa ham bizga bog’liq bo’lavermaydigan, yuksak maqsadlarga erishish yo’lidagi intilishimizga jiddiy xavf - xatar solib turgan bu dunyoning o’zi nimadan iborat ekanligini chuqur tushunib olish juda muhim. Demak jarayonga ham ijtimoiy - siyosiy, ham iqtisodiy, ham ma‘naviy - mafkuraviy, ham geostrategik - geosyosiy nuqtai - nazardan qarash muhimligiga keng e‘tibor beriladi.
Shuningdek geosiyosiy nuqtai nazardan pragmatik xarakterda ekani muhimdir.
Unda ta‘kidlanishicha bugungi kunda xavfsizlik va barqarorlik yo’lida paydo bo’layotgan tahdidlarga tegishli munosabatda bo’la olishning o’zigina yetarli emas. Mavjud xavf - xatarlarning tabiatini to’g’ri tushunib yetishimiz, ularning manbalari va o’zaro aloqalarini vaqtida aniqlash ilgari suriladi. Jamiyatda barqarorlikni saqlash shart - sharoitlarini belgilab olish va ulardan samarali foydalanish zarur. O’zbekiston Respublikasining barqaror va sobitqadamlik bilan rivojlanishi shularga bog’liqdir.
O’zbekiston uchun uning keng ma‘nodagi milliy xavfsizligi nimani anglatadi, biz bu xavfsizlikni qanday tasavvur qilish lozim?
Birinchidan. O’zbekiston xavfsizlikning yaxlitligi haqidagi asosiy tamoyillardan birini to’la qo’llab - quvvatlaydi. Xavfsizlik - uzluksiz holatdir, hadsiz - hududsizdir.
Ikkinchidan. "Sovuq urush" barham topganidan keyin yalpi xavfsizlikka asosiy tahdidni etnik, mintaqaviy, mahalliy mojarolar va davlatlar ichidagi jangari separatizm solmoqda. Ayniqsa, bunday qarama - qarshiliklar ayrim mamlakatlar qo’lida ularning o’z manfaatlarini va ta‘sir doiralarini saqlab qolish va himoya qilish uchun yoki strategik kuchlar muvozanatini o’z foydalariga o’zgartirish uchun qudratli siyosiy ta‘sir vositasiga aylanmoqda.
Har bir mintaqada xavfsizlikni ta‘minlash muammolari muayyan mohiyatga ega. Shuningdek, har bir mintaqaning o’z xususiyatlari, o’z tahdid manbalari va xavfsizlikni saqlash omillari bor.
Har qanday mintaqaning hal qilinmagan va gazak olib ketgan muammolari butun dunyoda zanjir reaksiyasini keltirib chiqarishi mumkin. Vaziyatning beqarorlashuvi esa kundan - kunga aniq - ravshan bo’lib borayotgan yangi jeografik - siyosiy muvozanatni buzish xavfini keltirib chiqaradi.
Uchinchidan. O’zbekiston o’zining jo’g’rofiy - siyosiy holati jihatidan jamoaviy xavfsizlik tizimi izchil yo’lga qo’yilmagan mintaqada joylashgan. Bu ham tahdid tug’diruvchi sababdir.
O’zbekiston amalda Fors ko’rfazi, Kaspiy dengizi havzasi va Tarim havzasining neft va gazga juda boy konlari joylashgan yarim halqaning strategik markazidir. Ya‘ni, bu yarim halqa atrofida butun dunyoda energiya taqchilligi sharoitida yaqin yillarda Yevroosiyo va jahon kelajagi uchun hal qiluvchi rol o’ynaydigan energiya zaxiralari mavjud.
Buning ustiga, biz Rossiya, Xitoy va Hindistonning, Sharq va G’arb mamlakatlarining bir - biriga mos kelmaydigan manfaatlari yuzaga chiqadigan mintaqaning bir qismimiz. Aslida shakllanib kelayotgan, lekin juda kuch - qudratli, XXI asrning qiyofasini shubhasiz belgilab beradigan bu kuch markazlari ana shu mintaqada o’z manfaatlarini izlaydi. Yevroosiyo markazlari tutashgan yerda joylashgan bizning hududimizdan, butun mintaqa hududidan islom dunyosining Turkiya, Pokiston, Eron va Saudiya Arabistoni kabi qudratli mamlakatlari ham, yuqoridagi kuchlar kabi, o’z manfaatlarini izlaydi.
Yana bir tahdid manbai shu bilan bog’liqki, O’zbekistonni etnik, demografik, iqtisodiy va boshqa muammolar yuki ostida qolgan mamlakatlar qurshab turibdi. Buning ustiga, yurtimiz mintaqadagi diniy ekstremizm, etnik murosasizlik, narkobiznes va har xil tashqi kuchlar tomonidan rag’batlantirib kelinayotgan, ichki mojaro avj olgan Afg’oniston kabi beqarorlik o’chog’i bilan chegaradosh. Besh yildirki, qo’shni Tojikistonda fuqarolar urushining keng yoyilib ketish xavfi ham saqlanib kelmoqda. Bu davlatlarda xorijdagi eng ko’p sonli hammillatlarimiz istiqomat qilib turganligini hisobga olmaslik mumkin emas.
To’rtinchidan. Mintaqaviy nizolar ko’pincha terrorizm va zo’ravonlik, narkobiznes va qurol - yarog’ bilan qonunsiz savdo qilish, inson huquqlarini ommaviy suratda poymol etish kabi xavfli tahdidlarning doimiy manbaiga aylanib bormoqda. Bunday hodisalar davlat chegaralarini tan olmaydi.
Beshinchidan. Shunga ishonchimiz komilki, xalqaro munosabatlar amaliyotida har bir mustaqil mamlakatning o’z milliy manfaatlariga muvofiq, o’z mustaqilligi va barqarorligini ta‘minlash maqsadi bo’lishi lozim. U yoki bu xalqaro tizimlarda va kollektiv xavfsizlik shartnomalarida qay darajada qatnashishini ularning o’zi belgilash huquqi nazarda tutilishi zarur.
Ayonki, bunda biz boshqa mamlakatlarning xavfsizligini himoya qilish ta‘minlanishi zarurligini va ularning manfaatlari kamsitilishiga, yaqin o’tmishning harbiy - siyosiy qarama - qarshilik sohasidagi salbiy tajribasiga qaytishga yo’l qo’yib bo’lmasligini nazarda tutayotirmiz.
Oltinchidan. Bizning nazarimizda, ekologik va yadroviy xavfsizlik muammolari alohida e‘tiborni talab qiladi. Biz Markaziy Osiyo mintaqasi yadroviy qurollardan xoli hudud deb e‘lon qilinishiga erishmoqchimiz. Ayrim qo’shni davlatlar yadro quroliga ega bo’lishga oshkora intilayotganligi bizni ayniqsa tashvishga solmoqda. Nima bo’lganda ham Markaziy Osiyoni qurshab turgan mamlakatlar asosan yadro quroliga ega mamlakatlar hisoblanadi.