Davlat univеrsitеti qayd raqami Tasdiqlayman o ‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

3. Mintaqaviy, diniy tusdagi tahdidlar va ularning geosiyosiy xarakteri.
Keyingi yillarda maxsus adabiyotlar, OAV larida mash‘um mazmunga ega
"mintaqaviy mojaro" degan ibora hammaning qulog’iga o’rnashib, oddiy bir holga aylandi. Mintaqaviy mojarolar dunyoning rivojlangan mintaqalariga ham, rivojlanayotgan mintaqalariga ham xos tus oldi. Shunday ekan, mintaqaviy mojarolar jamiyatimiz farovonligi va respublikamiz taraqqiyoti uchun qanday xavf tug’dirmoqda? Bir qarashda, O’zbekiston chegaralariga yaqin joylarda yuz berayotgan barcha nizolar davlatimizdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni saqlab turishga bevosita aloqasi yo’qdek tuyuladi. Bundan buyon ham tashvishli hodisalar bizni chetlab o’z yo’lidan rivojlanaveradi, barqarorlik o’z - o’zicha saqlanaveradi, mamlakatning kelajagi esa o’z - o’zidan ta‘minlangan, deya fikr yuritishni ham siyosiy, ham fuqaroviy kaltabinlikdir.
Mavjud mintaqaviy tanglik sharoitida O’zbekistonning xavfsizligiga tahdid xayoliy emas, balki yaqqol mavjuddir. Mintaqaviy mojaroni faqat taraflarning belgilab qo’yilgan doiralardagi qurolli qarama - qarshiligi, shu jumladan tinch aholi o’rtasida ko’plab qurbonlarga olib keladigan qarama - qarshiligi deb hisoblamaslik kerak. U muayyan jamiyat va qo’shni davlatlar hayotiga ta‘sir ko’rsatadigan qarama - qarshilikdir. Agar masalaga shu nuqtai nazardan qaraladigan bo’lsa, bu tahdidning haqiqatan mavjudligi yaqqol ayon bo’ladi.
Insoniyat sivilizatsiyasining rivojlanish tarixi, ayniqsa har jihatdan bir - biriga bog’liq bo’lib qolgan hozirgi dunyo sharoitida, shundan aniq dalolat berib turibdiki, alohida olingan bir davlatdagi har qanday mojaro uzoq vaqt davomida milliy chegaralar doirasida qolib keta olmaydi. Bir qancha sabablarga ko’ra bunday mojaro nazorat qilib bo’lmaydigan darajada yoyilib ketishi muqarrar. Chunki turli maqsadlarni ko’zlaydigan va tanglik chiqqan hududda o’z manfaatlarini ta‘minlashga intiladigan tashqi kuchlar hamma vaqt shay turadi.
Shunday qilib, alohida olingan davlatdagi ichki mojaroni, shu mojaro bilan qo’shni mamlakatlar o’rtasidagi o’zaro aloqani bir - biriga bog’liq bo’lmagan hodisalar deb hisoblash xato bo’lur edi. Afg’onistondagi harbiy - siyosiy tanglik, Tojikistondagi beqarorlik butun Markaziy Osiyodagi mintaqaviy barqarorlik holatiga ham, jumladan, O’zbekistonning milliy xavfsizligiga ham salbiy ta‘sir ko’rsatmay qolmaydi.
Sobiq sovet qo’shinlari Afg’oniston hududini tark etgach u yerda vaziyat baribir tinchimadi. Navbat endi ichki guruhlar o’rtasidagi to’qnashuvlarga keldi. Tolibon 1996 yilda Qobul shahrini egallagach mamlakatning qator o’lkalarida o’z hokomiyatini o’rnatdi. Lekin tom ma‘nodagi barqarorlikni ta‘minlab bilmadi. Terrorichilik harakatlari, qon to’kishlar davom etaverdi. 2001- yil 11 - sentabr voqealaridan AQSH boshchiligidagi tinchlikparvar kuchlarning kirib kelishi ma‘lum bir vaqt osoyishtalikni ta‘min etdi. Lekin mujohid jangarilarning qarshiligini butunlay sindirib bilmadi. 2014 - yilda xalqaro kuchlar afg’on hududini tark etgach norasmiy manbalarda keltirilishicha yana jangarilar afg’on - tojik chegarasiga yig’ilmoqda.
Hozirning o’zidayoq ko’zga tashlanayotgan va keyinchalik vujudga kelishi mumkin bo’lgan xavf - xatarlar ko’lami keng. Mintaqaviy mojarolarning oqibatlari ancha sezilarli shaklga ham ega. Ularni davlatlarning milliy iqtisodiyotiga va xo’jalik aloqalariga ta‘sir ko’rsatadi. Umuman olganda asarda ko’rsatib o’tilganidek mintaqaviy mojarolarning mintaqamiz havfsizligiga tahdidi quyidagi omillar bilan belgilanadi:
Birinchidan, Afg’onistondagi urush mamlakatning shundoq ham yaxshi rivojlanmagan iqtisodiyotini boshdan - oyoq vayron qildi. Bu urush hozirgi vaqtda Markaziy Osiyo davlatlariga "iliq dengizlar"dagi portlarga chiqish va shu yo’l bilan jahon xo’jalik aloqalari tizimiga qo’shilish imkonini beradigan yangi transport kommunikatsiyalarini ochish yo’lida asosiy g’ov bo’lmoqda.
Ikkinchidan, qurolli mojaro keskinlashgan taqdirda chegaralarni tan olmasdan, qo’shni davlatlar hududiga "yopirilib kirish"ga tayyor turgan qochoqlar muammosi vujudga keladi.
Uchinchidan, Afg’oniston cho’zilib ketgan mintaqaviy mojarolar salbiy hodisalarni keltirib chiqarmoqda, chegaradosh davlatlar uchun jiddiy xavf tug’dirmoqda. Bu salbiy hodisalar haqida gapirganda, qonunga xilof ravishda narkotik moddalar olib o’tilishi, xalqaro terrorizm va qurol – yarog’ kontrabandasi kabi muammolarga ham to’xtalib o’tish lozim.
To’rtinchidan, Afg’oniston bilan Tojikistondagi mintaqaviy mojarolar hal bo’lmayotir. Bu esa mintaqadagi davlatlar, shu jumladan O’zbekiston oldiga terrorizm va qurol - yarog’lar kontrabandasi singari hodisalarning qo’shni davlatlar hududlariga yoyilishi bilan bog’liq bo’lgan yangi va g’oyat xavfli muammolarni ko’ndalang qo’ydi. Endilikda milliy xavfsizlikni va ichki barqarorlikni ta‘minlash darajasi ana shu muammolarni hal qilishga bog’liq.
O’zbekiston respublikasi bilan chegaradosh mamlakatlardagi harbiy - siyosiy mojarolarni tinch yo’l bilan hal qilishga va ularning oldini olishga qaratilgan har qanday harakatlarni, amaliy qadamlarni qo’llab - quvvatlab keldi va bundan buyon ham qo’llab - quvvatlayveradi. Bu yo’lda mamlakatimiz ham o’z davlat siyosati doirasida, ham xalqaro tashkilotlar mexanizmlaridan foydalangan holda, mavjud imkoniyatlarni aniq maqsadni ko’zlab ishga soladi. Butun milliy strategiyaning asosiy yo’nalishlaridan biri ana shunday mazmun - mohiyatga ega.
Yangi ming yillik arafasida jamiyat hayotining turli sohalarida sodir bo’lgan o’zgarishlar oxiri diniy qadriyatlarning uyg’onish davri, vazmin, behuda urinishlardan xoli diniy ma‘naviyatga o’ziga xos tarzda qaytish davri bo’lib qoldi.
Shu bilan birga, jahon jamoatchiligi bu jarayonlarga juda katta qiziqish bilan qarabgina qolmayapti. Uning diniy ekstremizm va fundamentalizm kabi keskin hodisalar munosabati bilan bezovtalanayotgani, ba‘zan esa hatto xavfsirayotgani ham ko’zga tashlanmoqda. Afsuski, hozirgi zamon tarixida ana shu o’ta keskin ko’rinishlar jiddiy mojarolarni, ziddiyatlarni keltirib chiqarishi, barqarorlik va xavfsizlikka tahdid solishi mumkinligi insoniyatni cho’chityapti. Shundan darak beruvchi fikrlar ancha - muncha to’planib qolgan. O’zbekistonning mustaqilligini mustahkamlash, uning xavfsizligini ta‘minlash zarurligi nuqtai nazaridan qaraganda, bu hodisalar bizda ham jiddiy tashvish tug’dirmoqda.
Diniy ekstremizm va fundamentalizm bizning mintaqamiz uchun tug’dirishi mumkin bo’lgan xavf - xatarlarni bevosita tahlil qilishga kirishishdan oldin e‘tiborni odamlarning diniy e‘tiqodlari bilan bog’liq har qanday muammo g’oyat nozik ekanligiga, ularning dinning ma‘naviy qadriyatlari bilan shiorlardan, xususan, islomni qayta tiklash shioridan foydalanayotgan muayyan kuchlar ko’zlayotgan, dinga aloqasi bo’lmagan siyosiy va boshqa tajovuzkor maqsadlar o’rtasidagi farqni tushunib olishlariga erishish zarurligiga qaratish zarur.
Din, shu jumladan islom dini ham ming yillar davomida barqaror mavjud bo’lib kelganligining o’ziyoq u inson tabiatida chuqur ildiz otganligidan, uning o’ziga xos bo’lgan bir qancha vazifalarni ado etishidan dalolat beradi. Eng avvalo, jamiyat, guruh, alohida shaxs ma‘naviy hayotining muayyan sohasi bo’lgan din umuminsoniy axloq meyorlarini o’ziga singdirib olgan, ularni jonlantirgan, hamma uchun majburiy xulq - atvor qoidalariga aylantirgan. Madaniyatga katta ta‘sir ko’rsatgan. Insonning odamlar bilan bahamjihat yashashiga ko’maklashgan va ko’maklashmoqda.
Afsuski, insoniyat tarixida diniy ongning ajralmas qismi bo’lgan odamlardagi e‘tiqoddan faqat bunyodkor kuch sifatida emas, balki vayron qiluvchi kuch, hatto fanatizm sifatida foydalanilganligini ko’rsatuvchi misollar ko’p. Fanatizmning o’ziga xos xususiyati va ko’rinishlari avvalambor o’z dinining haqiqiyligiga o’ta qattiq ishonish, boshqa diniy e‘tiqodlarga murosasiz munosabatda bo’lishdan iboratdir.
O’zining shak - shubhasiz haqligiga, haqiqatni faqat o’zi bilishiga ishonch hissi so’nggi choralarga - zo’ravonlik harakatlariga moyilligi bilan ajralib turadigan diniy ekstremizmning paydo bo’lishiga zamin yaratadi. Bunda muayyan shaxs ham, boshqa dinga mansub ijtimoiy guruh ham yoki shu dinning o’z vakillari tomonidan rad etilayotgan mazhabga mansub vakillar ham ta‘sir ko’rsatish ob‘yekti sifatida tanlab olinishi mumkin.
So’nggi o’n yilliklar mobaynida dunyoda din omilining faollashuvi qator sabablar bois sovetlardan keyingi makonda ham o’z aksini topdi. To’g’ri, ma‘muriy - buyruqbozlik tizimi hukmronlik qilgan sharoitlarda ham diniy hayot hech qachon to’xtab qolgan emas. Biroq 80 - yillarning oxiri - 90 yillarning boshlari, bir tomondan, jamiyatda dinning mavqei qayta tiklangan, ikkinchi tomondan esa, ana shu asosda mojarolar chiqishi uchun sabablar shakllangan davr bo’ldi.
O’zbekistonga nisbatan islom fundamentalizmi - aqidaparastlikning tahdidi nimalarda namoyon bo’lmoqda?
Birinchidan. Aqidaparastlikni yoyish orqali dindor musulmonlarning islohotchi davlatga ishonchini yo’qqa chiqarishda ko’rinmoqda. Yaxshilik yo’lidagi o’zgarishlarning ustuvor shartlari bo’lgan barqarorlikni, milliy, fuqarolararo va millatlararo totuvlikni buzish yo’lidagi urinishlarda namoyon bo’lmoqda.
Ikkinchidan. Fundamentalistlarning adolat haqidagi olomonbop, jozibador, ammo baqiroq va asossiz da‘vatlariga ko’r - ko’rona ergashuvchilar o’zgalar irodasining quli bo’lib qolishini anglashimiz lozim.
Uchinchidan. Mamlakat mintaqalari aholisi va ijtimoiy qatlamlar o’rtasida "haqiqiy" va "soxta" dindorlik belgilari bo’yicha qarama - qarshilik keltirib chiqarishda ko’rinmoqda.
To’rtinchidan. O’zbekistonning janubiy chegaralaridagi qo’shni mamlakatlarda fuqarolar urushi to’xtamay, davom etib kelayotganligida namoyon bo’lmoqda. Bu holat o’zlarini chin musulmon, din uchun kurashuvchilar deb hisoblaydigan, mudhish tasavvurlarini xalqimizga zo’rlab qabul qildirishni istaydigan terrorchilar, jangarilarning yangidan - yangi avlodlarini vujudga keltirmoqda.
Beshinchidan. Musulmon va nomusulmon mamlakatlar, ularning jamoatchiligi orasida ham O’zbekiston haqida ko’ngilni sovutadigan fikr tug’dirishga urinishlarda namoyon bo’lmoqda.
Oltinchidan. Islom sivilizatsiyasi bilan islomiy bo’lmagan sivilizatsiya o’rtasida yalpi qarama - qarshilikni shakllantirishda namoyon bo’lmoqda. Bu esa jahon hamjamiyatiga qo’shilish jarayonlariga g’oyat salbiy ta‘sir ko’rsatmoqda. Undan ham dahshatlisi shuki, odamlarni diniy zaminda "sivilizatsiyalar to’qnashuvi" ni kutishga majbur qilmoqda.mana hozirgi kunda G’arb va islom munosabatlari xavas qiladigan darajada deb bo’lmaydi.
Yettinchidan. Ommaning ongida din barcha iqtisodiy, siyosiy va xalqaro muammolar hamda ziddiyatlarni hal qilishning universal vositasi degan fikrni qaror toptirishda ko’rinmoqda.
Bugungi O’zbekistonda diniy hayot tegishli qonunlar bilan tartibga solinadi. Din davlat va davlattashkilotlaridan ajratilgan bo’lsada lekin jamiyatdan ajratilgan emas. Barcha fuqarolarga vijdon va e‘tiqod erkinligi kafolatgan. Lekin dindan siyosiy maqsadda foydalanish man etilgan. Biz yoshlarda tarixiy xotirani tiklashda, ularda milliy - ma‘naviy qadriyatlarni yuksaltirishda, vatanparvarlikni yuksaltirishda diniy tashkilotlar imkoniyatidan foydalanamiz albatta.
XXI asr bo’sag’asida yangi mustaqil davlatlar juda katta ichki va tashqi qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Ular mavjud muammolarning yechimini, ichki manbalar va imkoniyatlarga tayangan holda va shu bilan birga, jahon hamjamiyatining manfaatdor ishtirokidan izlamoqda.
Nafaqat yosh davlatlarning e‘tibor berishini, balki, eng avvalo, xalqaro jamoatchilik ishtirokini talab etadigan muammolar jumlasiga birinchi navbatda imperiyacha fikrlash va xulq - atvorning xurujlari tufayli kelib chiqayotgan muammolarni kiritish lozim.
O’zbekiston Respublikasi ham ana shu hodisalar ta‘siridan chetda qolgani yo’q. Davlatimizning suvereniteti va barqarorligiga tahdidlar saqlanib qolmoqda. Bu tahdid buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv millatchilik ruhidagi shiorlarda, bildirilayotgan fikrlarda, sharhlarda va muayyan xatti - harakatlarda aniq namoyon bo’lmoqda.
Bir qarashda, go’yo insoniyat XXI asr bo’sag’asida yetarli darajada aql - idrokli bo’lib qolgan holda o’zining tarixiy tajribasiga asoslanib, asrlar davomida tarkib topib kelgan ba‘zi bir andozalardan voz kechishi tabiiy bo’lib ko’rinadi.
Biroq shovinistik va agressiv millatchilik inersiyasining kuchi hali shu qadar zalvorliki, bu kuch unga duch kelganlar uchun ham, uni boshqalarga qaratayotganlar uchun ham naqadar xavfli ekanligini payqamaslik mumkin emas.
Asarda buyuk davlatchilik shovinizmini va agressiv millatchilik nima, uning hozirgi ko’rinishlari nimalardan iborat degan masalaga e‘tibor qaratiladi.
Tarixiy tajribaga asoslanib, bu hodisani muayyan kuchlar va davlatlar tomonidan bo’ladigan siyosiy, mafkuraviy va iqtisodiy hukmronlik deb yoki millatlararo va davlatlararo, mintaqaviy munosabatlarda unga intilish deb ta‘riflash mumkin⁵⁷.
Shovinizm ba‘zi ko’p sonli millatlarning nafaqat ko’p millatli imperiya doirasida, balki uni o’rab turgan jo’g’rofiy - siyosiy makonda o’zining qator imkoniyatlaridan foydalangan holda o’zining mutlaq hukmronligini o’rnatish uchun kurashida namoyon bo’ladi.
Odatda, hudud jihatidan kichik bo’lgan va eng asosiysi - iqtisodiy imkoniyatlari zaiflashgan va ichki beqaror davlatlar ana shunday kuchlarga nishon bo’ladi.
Asarda buyuk davlatchilik shovinizmi boshqa millatlar va mamlakatlar bilan o’zaro madaniyatli hamkorlik qilishga tayyor emaslikdan kelib chiqadi konseptual fikr ilgari suriladi.
Bizning o’lkamiz ham ana shunday qismatdan qochib qutulolmadi. Buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv millatchilik tahdidi haqida fikr yuritganda biz quyidagi xavfni nazarda tutamiz:
Birinchidan. Xalqaro, davlatlararo va elatlararo qarama - qarshilikni keltirib chiqarish;
Ikkinchidan. Xalqaro - huquqiy va ichki davlat suverenitetimizni ro’yobga chiqarishga qarshilik ko’rsatish;
Uchinchidan. O’zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalarini chegaralashga, ularni teng huquqli bo’lmagan sharoitga solib qo’yishga urinish;
To’rtinchidan. Mamlakatimiz aholisiga axborot orqali va mafkuraviy yo’l bilan tazyiq o’tkazish, jahon afkor ommasida O’zbekiston haqida noto’g’ri tasavvur tug’dirishga intilish;
Beshinchidan. Agar buyuk davlatchilik shovinizmi bilan ekstremistik millatchilik abadiy hamrohlar ekani nazarda tutiladigan bo’lsa, u holda millatlar o’rtasida o’zaro ishonchsizlikni keltirib chiqarish, millatlararo munosabatlarni keskinlashtirish;
Oltinchidan. Yangi mustamlakachilik va yangi imperiyachilik yondashuvlarini zo’rlab qabul qildirish, hamma sohalardagi o’zaro manfaatli va teng huquqli hamkorlikni sekinlashtirish xavfi.
Buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv millatchilikni tanqid qilgan holda, biz sobiq Sovet Ittifoqi hududidagi davlatlar, avvalo, Rossiya bilan sifat jihatidan yangi munosabatlarni rivojlantirish tarafdorimiz. Biz bu mamlakatning real manfaatlari va imkoniyatlarini hisobga olgan holda, u bilan teng huquqli, chinakam sheriklarcha hamkorlik qilishga tayyormiz. Chunki bizni bu mamlakat va uning buyuk xalqi bilan ko’p asrlik do’stlik, qardoshlik va o’zaro yordam rishtalari bog’lab turadi.
Gapning sirasini aytganda, Rossiyada imperiyacha fikr yuritishdan voz kechish va O’zbekiston bilan ana shunday hamkorlikka tayyorlikni izhor etish buyuk qo’shnimiz uchun g’oyat samarali imkoniyatlar ochib beradi.
Avvalambor, ochiq ko’rinib turgan bir haqiqatga e‘tiborni qaratmoqchiman. Mustaqil va kuchli sherikka ega bo’lish "ukani boqish" yoki "kichik ittifoqchini chegaralab turish"ga qaraganda arzonroq va ishonchliroqdir. Boshqacha aytganda, zaif ittifoqchidan ko’ra kuchli va barqaror sherik bilan ish olib borgan afzalroq.
Ikkinchidan, bir - birimizning manfaatlarimizni hisobga olish va muvozanatda saqlab turishga asoslangan teng huquqli, izzat - ikromli munosabat mamlakatimizning siyosiy rahbarlaridagina emas, balki butun xalqimizda ham hurmat hissini uyg’otadi. Xalqning ezgu his - tuyg’ulari va munosabati, aytish mumkinki, rossiyalik siyosatchilar bizning mintaqada topishlari mumkin bo’lgan eng yirik kapitaldir. Va aksincha, xalq aksariyat qismining his - tuyg’ulari "nafrat" degan birgina so’zga jamlanganda nimalarga olib kelishi mumkinligini Chechenistondagi mojaro yaqqol eslatib turuvchi yorqin misoldir.
Nihoyat, mintaqaviy qalqon vazifasini bajarishga qodir bo’lgan mustaqil, yetarli darajada barqaror davlatlarni shakllantirish Rossiyaning jeografik - siyosiy manfaatlariga mutlaqo mos tushib, chiqimi ham ancha kam bo’lishini tushunish juda muhimdir. Iqtisodiyoti barqaror bo’lgan mintaqa Rossiya yoki o’zga birorta davlatga tahdid solmaydi. Aksincha, bu hol juda ulkan iqtisodiy va boshqa istiqbollarga yo’l ochadi. Eng muhimi - bu mintaqaning hech qachon sivilizatsiyalar to’qnashadigan joyga aylanmasligiga, balki ular bir - biriga ta‘sir etib, bir - birini boyitishning ibratli namunasi bo’lib xizmat qilishiga kafolatdir. O’zbekiston Respublikasi ana shunday olijanob va tarixiy vazifani bajarishga har jihatdan tayyor.
Rossiyada mamlakatlarimiz o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning ana shunday istiqbolini ma‘qullayotgan odamlar va sog’lom fikrli siyosatchilar tobora ko’paymoqda. Ular kelajagimizni faqat bir - birimizning manfaatlarimizni hisobga olgan holda, teng huquqli va o’zaro foydali hamkorlik asosida tashkil etishimiz zarurligini tushunib yetayotganligi muayyan darajada umid uyg’otmoqda.