Davlat univyersiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

3-formula

bu yerda, T_t- hisobot yilidagi xodimlar soni; T₀ - bazis yili (yoki reja)dagi xodimlar soni; P₀ - bazis davridagi ortacha bir xodimning ish haqi. Natijaning o’zgarishiga sifatiy omilning tasirini aniqlash uchun hisobot davridagi sifat omil bilan bazis davridagi sifat omi! orasidagi farqni hisobot davridagi miqdoriy omilga ko’paytiriladi. Masalan, ish haqi fondi o’zgarishiga o’rtacha ish haqi darajasi o’zgarishining tasirini aniqlashni misol qilib korsatish mumkin:
Ko’rsatkichlami qatorlashda, tahliliy jadval tuzishda dastlab miqdor ko’rsatkichlar, songra sifat ko’rsatkichlari joylashtiriladi. Boshqacha aytganda, dastlabki qatordagi ko’rsatkichlar haqiqiy qatordagi ko’rsatkichlar bilan joy almashib, oxirgi qatordagi haqiqiy ko’rsatkichlar holatiga kcltiriladi. Bunda birinchi qator ko’rsatkichlar har doim reja (bazis yili)dagi ko’rsatkichlar (dastlabki ko’rsatkichlar)ni, oxirgi qator esa haqiqiy (hisobot yilidagi) ko’rsatkichlami ifodalaydi. Birinchi qator bilan oxirgi qator orasidagi qatorlar ‘shartli ko’rsatkichlar’ hisoblanadi. Yonma-yon turgan qatorlar orasidagi o’zgarish natijaning o’zgarishiga tasir etuvchi bir omilning tasir darajasini korsatadi. Omillar tasirining yigindisi har doim umumiy o’zgarish (natijaning o’zgarishi)ga teng kelishi kerak.
Buni ish haqi fondini tahlil etish uslubi misolida korib chiqamiz. Ish haqi fondining o’zgarishiga uch omil tasir qiladi:
1. Ishlovchilaming ortacha yillik soni (T)nin,g o’zgarishi.
2. Bir ishlovchining ortacha yillik ishlagan kishi-soatlar (Ch) o’zgarishi.
3. Bir kishi-soat hisobiga hisoblangan ish haqi darajasi (Z) o’zgarishi. Ushbu ko’rsatkichlaming ozaro ko’paytmalari yigindisi ish haqi fondi hajmiga teng boladi:
Demak, ish haqi fondining o’zgarishiga uch omil tasir qiladi. Bularning tasirini aniqlashdan oldin, quyidagi bogJanish ko’rsatkichilari (yani, ish haqi fondi ko’rsatkichilari) aruqJab olinadi:
Ish haqining umumiy o’zgarishi:
4-formula

1. 
   - bazis davridagi ish haqi fondi.
   
2. 
   - shartli ish haqi fondi (l-shartli).
   
3. 
   - shartli ish haqi fondi (2-shartli).
   

IV. - hisobot davridagi ish haqi fondi. Shundan song omillar tasiri quyidagicha aniqlanadi:
Shundan so’ng omillar ta’siri umumlashtirilib, natija o’zgarishiga baho berilgan holda imkoniyatlar ko’rsatiladi. Iqtisodiy tahlilda statistik usullar bilan bir qatorda matematik usullar ham qo’llaniladi. Shular jumlasiga korrelatsiya, dispyersiya, integral usullarini korsatish mumkin.
Matematik usulni qo’llash asosida:
• iqtisodiy tahlilni bajarish muddati tezlashadi;
• o’zgarishlar va ularning tasirini aniq hisoblash mumkin boladi;
• oddiy, ananaviy usullar bilan hisoblab bolmaydigan murakkab omillar va ko’p omilli ko’rsatkichlarni to’liq o’rganish imkoniyati tug’iladi;
• hisoblash texnikalaridan foydalanish osonlashadi va h.k.⁴
Amalda natija bilan omillar o’rtasidagi bog’liqliklar kasrli bolishi ham mumkin. Masalan, mehnat unumdorligi (U) tovar oborotining hajmi (X₁) va xodimlar soni (X₂) bilan bevosita bog’liqdir.
Bu holda quyidagi tenglama kelib chiqadi:
5-formula

Ushbu formulaga integral usulini qo’llab, natijaga birinchi omilning, yani tovar oboroti o’zgarishining tasirini aniqlash lozim bolsa, quyidagi formuladan foydalaniladi: