Davlat yuridik universiteti xalqaro huquq va inson huquqlari kafedrasi ismoilov yoqubjon isroiljon o

Qarzni yengillashtirish boʻyicha boshqa tashabbuslar qatoriga 2005-yilda 
boshlangan Koʻp tomonlama Qarzlarni yengillashtirish tashabbusi (MDRI)
7
kiradi, 
u Jahon banki, XVF va Afrika taraqqiyot jamgʻarmasi tomonidan kam daromadli 
mamlakatlarning qarzlarini yengillashtirish va Qarz xizmatini toʻxtatib turish 
tashabbusi (DSSI) , 2020 yilda COVID-19 pandemiyasiga javoban ishga tushirilgan 
bo'lib, bu tegishli mamlakatlar uchun qarzga xizmat ko'rsatishni vaqtinchalik 
to'xtatib turishni ta'minlaydi. 
Shu o’rinda Parij klubining faoliyatiga ham ozroq nazar tashlab o’tamiz. Parij 
klubi kreditor mamlakatlarning norasmiy guruhi bo'lib, u 1956 yilda 
rivojlanayotgan mamlakatlarning qarzlarini yengillashtirish uchun tuzilgan. Parij 
klubiga 22 ta aʼzo davlat, jumladan AQSh, Yaponiya, Germaniya, Fransiya va 
Buyuk Britaniya kiradi. Parij klubi o‘tgan yillar davomida bir qator rivojlanayotgan 
mamlakatlar bilan qarzlarni qayta tuzish bo‘yicha kelishuvlarda ishtirok etgan. 
Parij klubi kabi qarzni qayta tuzish mexanizmining ta'siri qarzdor davlat 
uchun ham, jalb qilingan kreditor mamlakatlar uchun ham muhim bo'lishi mumkin. 
Qarzni qayta tuzishda mamlakatlarga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan ba'zi usullar 
quyidagilardan iborat: 
1. Qarz yukining kamayishi: Qarzni restrukturizatsiya qilish foiz stavkasi 
yoki to‘lov jadvali kabi qarz shartlarini o‘zgartirish orqali mamlakatning qarz yukini 
kamaytirishga yordam beradi. Bu mamlakat uchun qarzni boshqarishni 
osonlashtirishi va defoltdan qochish imkonini berishi mumkin 
2. Iqtisodiy o'sishning yaxshilanishi: Qarzni qayta tuzish, shuningdek, 
7
https://www.imf.org/external/np/mdri/index.aspx 

---

20 
mamlakat to'lashi kerak bo'lgan qarzga xizmat ko'rsatish hajmini kamaytirish orqali 
mamlakatning iqtisodiy o'sishini yaxshilashga yordam beradi. Bu iqtisodiy o'sishni 
rag'batlantirishi mumkin bo'lgan infratuzilma va boshqa sohalarga sarmoya kiritish 
uchun resurslarni bo'shatishi mumkin. 
3. Kapital bozorlariga kirishning yaxshilanishi: qarzini muvaffaqiyatli 
qayta tashkil etish orqali mamlakat kapital bozorlariga kirish imkoniyatini ham 
yaxshilashi mumkin. Bu mamlakatga yanada qulay shartlarda yangi 
moliyalashtirishni olishga yordam beradi, bu esa uning iqtisodiy o'sishini yanada 
qo'llab-quvvatlaydi. 
4. Kredit reytingini pasaytirish: Boshqa tomondan, qarzni qayta tuzish ham 
mamlakatning kredit reytingiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Agar kreditorlar 
qayta qurishni defolt yoki moliyaviy zaiflik belgisi sifatida qabul qilsalar, bu 
kelajakda mamlakatning yangi moliyalashtirishni olishini qiyinlashtirishi mumkin. 
5. Siyosiy oqibatlar: Qarzni qayta tuzish siyosiy oqibatlarga ham olib kelishi 
mumkin, chunki u ko'pincha qarzdor davlat va uning kreditorlari o'rtasidagi 
muzokaralarni o'z ichiga oladi. Bu, ayniqsa, muzokaralar cho'zilgan yoki bahsli 
bo'lsa, ishtirok etayotgan mamlakatlar o'rtasida keskinlikka olib kelishi mumkin. 
Xulosa qilib aytganda, qarzni qayta tuzish ham qarzdor, ham kreditor 
mamlakatlarga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin va qarzni qayta tuzish 
mexanizmlari, masalan, Parij klubi tomonidan qo'llaniladigan mexanizmlar 
mamlakat qarzini boshqarish va iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishda muhim rol 
o'ynashi mumkin. 
Qarzdan xalos bo'lish tashabbuslari ko'plab rivojlanayotgan mamlakatlarning 
qarz yukini yengillashtirishga yordam berdi, biroq bu tashabbuslarga nisbatan 
tanqidlar ham mavjud. Ba'zilarning ta'kidlashicha, qarzdan xalos bo'lish ma'naviy 
xavf tug'dirishi va o'ylamasdan qarz olish va kreditlash amaliyotini rag'batlantirishi 
mumkin. Boshqalar esa, qarz to'planishiga olib keladigan asosiy tarkibiy 
muammolarni hal qilish uchun qarzni yengillashtirish tashabbuslari yetarli 
emasligini va barqaror rivojlanish va qarzlarni boshqarish amaliyotini 
rag'batlantirish uchun kengroq islohotlar zarurligini ta'kidlaydilar. 

---

21 
Xalqaro huquq va davlatning tashqi qarzi bir-biri bilan chambarchas bog'liq, 
chunki xalqaro huquq suveren qarzni, shu jumladan qarzdor va kreditorlarning 
huquq va majburiyatlarini tartibga solish asoslarini ta'minlaydi. Quyida xalqaro 
huquq va davlatning tashqi qarzi masalasiga batafsilroq to’xtalamiz: 
1. Suveren immunitet: Xalqaro huquqning asosiy tamoyillaridan biri suveren 
immunitet bo'lib, u davlatlarga chet el sudlarining yurisdiksiyasidan immunitet 
beradi. Bu shuni anglatadiki, davlatga uning roziligisiz xorijiy sudda da'vo qilish 
mumkin emas, bu kreditorlarning to'lanmagan qarzlari uchun davlatni ta'qib qilish 
imkoniyatini cheklashi mumkin. 
2. Shartnoma huquqi: suveren qarzni tartibga solishning ko'p qismi 
shartnoma huquqiga asoslanadi, chunki suveren qarzning asosiy qismi davlatlar va 
kreditorlar o'rtasidagi xususiy shartnomalar orqali chiqariladi. Xalqaro huquq ushbu 
shartnomalarni talqin qilish va ijro etish, shuningdek, nizolarni hal qilish 
mexanizmlari bo'yicha ko'rsatmalar beradi. 
3. Xalqaro moliya institutlari: Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVF) va Jahon 
banki kabi xalqaro moliya institutlari suveren qarzni tartibga solishda muhim rol 
o‘ynaydi. Ular mas'uliyatli qarz olish va kreditlash amaliyoti, shuningdek, qarzni 
qayta tuzish va hal qilish mexanizmlari bo'yicha ko'rsatmalar beradi. 
4. Rivojlanish uchun qarz almashuvi: Xalqaro huquq shuningdek, 
davlatlarga o'z qarzlarini rivojlanish loyihalari yoki tashabbuslari uchun almashish 
imkonini beruvchi qarzni rivojlanishga almashtirishni ham nazarda tutadi. Bunday 
almashinuvlar ko'pincha xalqaro moliya institutlari yoki boshqa ko'p tomonlama 
tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi. 
5. Odious qarz:
8
Odious qarz doktrinasi, ya'ni davlatlar xalq manfaati uchun 
bo'lmagan, avvalgi rejimlar tomonidan olingan qarzlar uchun javobgar emas, deb 
hisoblaydi, (xalqaro huquq tomonidan tan olingan). Bu muayyan qarzlarning 
qonuniyligiga e'tiroz bildirish uchun asos bo'lishi mumkin. 
6. Xalqaro Sud: Xalqaro Sud (ICJ) davlatlar o'rtasidagi nizolar, jumladan, 
8
https://unctad.org/system/files/official-document/osgdp20074_en.pdf 

---

22 
suveren qarz bilan bog'liq nizolar bo'yicha yurisdiksiyaga ega. Biroq, uning 
yurisdiksiyasi ikkala tomon ham uning yurisdiksiyasiga rozi bo'lgan holatlar bilan 
cheklangan. 
Umuman olganda, xalqaro huquq suveren qarzni, jumladan, qarzdorlar va 
kreditorlarning huquq va majburiyatlarini, qarzni qayta tuzish va hal qilish 
mexanizmlarini, shuningdek, suveren immunitet va odious qarz kabi tamoyillarni 
tartibga solish uchun asos yaratadi. Xalqaro moliya institutlari va ICJ suveren qarzni 
tartibga solishda muhim rol o'ynaydi, ammo ularning vakolatlari siyosiy 
mulohazalar va davlatlarning ularning tavsiyalarini bajarishga tayyorligi bilan 
cheklangan. 
7. Kollektiv harakatlar qoidalari: Kollektiv harakatlar to'g'risidagi bandlar 
(CAC) kreditorlarning ko'pchiligiga barcha kreditorlarni qarzni qayta tuzish 
to'g'risidagi bitimga bog'lash imkonini beruvchi shartnoma qoidalaridir. Ushbu 
bandlar tobora ko'proq suveren qarz shartnomalariga kiritilmoqda va xalqaro moliya 
institutlari tomonidan qarzlarni qayta tuzish va hal qilishda yordam berish usuli 
sifatida ma'qullangan. 
8. Barqaror rivojlanish maqsadlari:
9
Barqaror rivojlanish maqsadlari 
(BRM) 2015 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan barqaror rivojlanishni 
rag‘batlantirish va qashshoqlikni bartaraf etishga qaratilgan maqsad va vazifalar 
to‘plamidir. Barqaroq rivojlanish maqsadlari 17 ta bo’lib, ular bir sohadagi 
harakatlar boshqa sohalardagi natijalarga ta'sir qilishini va rivojlanish ijtimoiy, 
iqtisodiy va ekologik barqarorlikni muvozanatlashi kerakligini ilgari surishadi. 
9. Nodavlat sub'ektlar: nodavlat sub'ektlar, masalan, fuqarolik jamiyati 
tashkilotlari ham targ'ibot va ma'rifiy tadbirlar orqali suveren qarzni tartibga solishda 
rol o'ynashi mumkin. Ular qarzni yengillashtirish va qarzni qayta tuzish 
tashabbuslari inson huquqlari va barqaror rivojlanish maqsadlariga mos kelishiga 
yordam berishi mumkin. 
10. Ikki tomonlama va ko'p tomonlama bitimlar: Ikki tomonlama va ko'p 
9
Sustainable development goals 
https://www.un.org/ru/sustainable-development-goals 

---

23 
tomonlama shartnomalar suveren qarzni ham tartibga solishi mumkin. Masalan, 
Parij klubi kreditor va qarzdor davlatlar bilan qarzni qayta tuzish bo'yicha 
kelishuvlar bo'yicha muzokaralar olib boradi. Klub, ayniqsa, 1980 va 1990-yillarda 
suveren qarz inqirozlarini hal qilishda muhim rol o'ynadi. 
11. Xalqaro arbitraj: Xalqaro arbitraj ko'pincha suveren qarz bilan bog'liq 
nizolarni hal qilish uchun foydalaniladigan nizolarni hal qilish shaklidir. Xalqaro 
arbitraj qarzdor yoki kreditor tomonidan qo'zg'atilishi mumkin va Xalqaro Savdo 
Palatasi yoki Investitsiya nizolarini hal qilish bo'yicha xalqaro markaz kabi turli 
xalqaro arbitraj organlari orqali o'tkazilishi mumkin. 
12. Qarz barqarorligi: Xalqaro huquq ham qarz barqarorligining 
muhimligini ta'kidlaydi, ya'ni davlatning o'z qarz majburiyatlarini iqtisodiy o'sishi 
va rivojlanishiga xavf tug'dirmasdan bajarish qobiliyatidir. Xalqaro moliya 
institutlari va boshqa ko'p tomonlama tashkilotlar davlatning o'z qarzlariga xizmat 
ko'rsatish qobiliyatini baholash va tegishli qarzni yengillashtirish va qayta tuzish 
mexanizmlarini ishlab chiqish uchun qarz barqarorligi asoslaridan foydalanadilar. 
13. Shaffoflik: Shaffoflik suveren qarzga nisbatan xalqaro huquqning yana 
bir asosiy tamoyilidir. Qarzdorlar va kreditorlar o'zlarining qarz pozitsiyalari, qarz 
olish va kreditlash amaliyoti hamda qarzni boshqarish strategiyalari haqida shaffof 
ma'lumot taqdim etishlari kutiladi. Bu qarzning barqarorligini ta'minlash va qarzni 
yengillashtirish va qayta tuzish tashabbuslarining adolatli va samarali bo'lishini 
ta'minlash uchun muhimdir. 
14. Qarzni restrukturizatsiya qilish va yengillashtirish: Qarzni qayta 
tuzilish va yengillashtirish tashabbuslari suveren qarz yukini yengillashtirish va 
barqaror rivojlanishga yordam beradi. Ushbu tashabbuslar turli shakllarda bo'lishi 
mumkin, jumladan, qarzni kechish, qarzlarni almashtirish, qarzni qayta tuzish va 
qarzni qayta rejalashtirish. Biroq, bu tashabbuslarning samaradorligi bir qator 
omillarga, jumladan, kreditorlar va qarzdorlarning siyosiy irodasiga, qarzdor 
davlatning iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlariga, qarzni yengillashtirish yoki qayta 
tuzish to‘g‘risidagi bitim shartlariga bog‘liq. 
Xalqaro huquq suveren qarzni tartibga solish uchun asos yaratadi va suveren 

---

24 
immunitet, odious qarz va qarz barqarorligi kabi tamoyillarni o'z ichiga oladi. 
Xalqaro moliya institutlari, arbitraj organlari va ko‘p tomonlama tashkilotlar 
suveren qarzni tartibga solishda muhim rol o‘ynaydi, shu bilan birga shaffoflik va 
qarzni yengillashtirish va qayta tuzilish tashabbuslari davlat qarzi yukini 
yengillashtirish va barqaror rivojlanishga yordam beradi. Biroq bu chora-
tadbirlarning samaradorligi bir qator omillarga bog‘liq bo‘lib, ularning 
muvaffaqiyati uchun siyosiy iroda muhim ahamiyatga ega. 
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, xalqaro huquq suveren qarzni tartibga solish 
asoslarini ta'minlaydi va suveren immunitet va odious qarz kabi tamoyillarni, 
shuningdek, qarzni qayta tuzish va hal qilish mexanizmlarini o'z ichiga oladi. 
Xalqaro moliya institutlari, ICJ va nodavlat sub'ektlar suveren qarzni tartibga 
solishda rol o'ynashi mumkin. Parij klubi kabi ikki tomonlama va ko'p tomonlama 
shartnomalar ham suveren qarz inqirozlarini hal qilish uchun asos yaratishi mumkin. 
Biroq, siyosiy mulohazalar va davlatlarning qoidalarga rioya qilishga tayyorligi 
suveren qarzni xalqaro huquqiy tartibga solish samaradorligini cheklashi mumkin.