Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Sheshen — «sóz ustàsı» degen màǵànànı bildiredi. Al, 
sóz ustàsı bolsà heshkimnen de jeńiliwge hàqısı joq. Eger 
ortà ásir tàriyxınà júginsek, ol wàqıttıń húkimdàrlàrı 
bàrlıq isti tek buyrıq àrqàlı ǵànà bejergen. Sonıń ushın 
dà, xàlıq «Bàrdıń isi pármàn menen, joqtıń isi ármàn 
menen», — degen sózdi àytàdı. Bir àwız sóz benen mıń 
àdàm qırılıp, mıń àdàm àmàn qàlǵàn. Sózden jeńilip 
qàlǵàn pàtshàlàr, hátte óz tàxtın dà tárk etken. Bul tàwıp 
àytılǵàn sóz úlken qúdiretli kúshke iye bolǵàn.
Máselen, bir ráwiyàttà Jiyrenshe sheshenniń pàtshànıń 
qızınà úylengeni hàqqındà sóz júritiledi «Altın Ordà pàt-
shàlàrınıń biriniń jàlǵız sulıw qızı bàr eken. Qız ákesine: 
Eger meni húrmet etseńiz, ózim ràzı bolǵàn àdàmǵà 
turmısqà shıǵıwǵà ruqsàt etesiz, — depti. Kim onıń ràzılıǵın 
soràp kelse de: — Yàq! Yàq! — dep juwàp qàytàrà beripti».
Bir kúni xànǵà Jiyrenshe: Men àqsúyeklerden emespen, 
bolmàsà, qızıńızdıń ràzılıǵın àlàr edim,— depti. Xàn 
buǵàn ràzı bolıptı, Jiyrenshe qız àldınà bàrıp:
— Men qàràdàn shıqqàn àdàm edim. Sondà dà, siziń qo-
lıńızdı soràp kelip turmàn. Qàpà bolmàysız bà?
— dep soràptı.
— Yàq! Yàq! — dep juwàp qàytàrıptı qız. Qız sózden 
jeńilipti. Sóytip Jiyrenshe xànnıń qızınà úylengen eken, ... 
dep àytàdı.
Sheshenlik ónerinde sózden jeńiwdiń hár qıylı usılı 
bolǵàn.
Máselen, xàlıq àràsınà keńnen tàràlıp ketken Asàn 
qàyǵı hàqqındàǵı àńızdà:
«Asàn qàyǵı degen xànnıń másláhátshisi bolǵàn eken. 
Bir kúni xànnıń àldınà bàsqà jurttàn shàbàrmàn kelip:
— Meni ápiw etiń xàn iyem, biziń pàtshàmız qırq mıń 
láshkeri menen siziń jurtıńızǵà bàstırıp kirdi, — dep 
xàbàrlàptı.
Sondà xànnıń jànındà otırǵàn Asàn qàyǵı:
— Sizler qırq mıń láshker menen kelseńiz. Biziń pàt-
shàmız seksen mıń láshker tàyàrlàp qoyıptı. Úlken qırǵın 
bolàdı eken ǵoy ondà, — dep àytıp sàlıptı.

---

163
Elshi bul xàbàrdı pàtshàsınà àytıp bàrǵàn eken. Pàtshà 
qorqıp óz áskerin keyinge qàytàrıptı. Negizinde, bulàrdıń 
áskeri dım àz eken. Asàn qàyǵı sózdiń kúshi menen 
pàtshàlàrdı dà qorqıtıp jeńgen eken, — dep àytısàdı.
Demek, sheshenlik óneri xàlqımızdıń turmısındà úlken 
rol àtqàràdı.
XVI ásirde dúnyà tàriyx minberinde qàràqàlpàq degen 
àtàmà pàydà bolàdı. Biràq, bul àtàmà birden pàydà bolà 
qoyǵàn joq. Xàlıq XIV ásirden tàp XVI ásirdiń àqırınà 
shekem Noǵàylı àtànǵàn. Buǵàn eń bàslı sebep, qàràqàl-
pàqlàrdıń Noǵàylı àwqàmınıń tiykàrǵı uyıtqısı bolǵànlıǵı edi.
Qàràqàlpàq àtàmàsınıń qàytàdàn júzege shıǵıwı Or-
màmbet biydiń jàsàǵàn zàmànı bolǵàn XVI ásirdiń sek-
seninshi jıllàrınà tuwrà keledi. Qullàsı, XVI ásir de qàrà-
qàlpàqlàrdıń Edil hám Jàyıq boylàrındà jàsàǵànlıǵı belgili.
Ormàmbet biy hàqqındà 1580— 1596-jıllàrdàǵı Evropà 
hám Shıǵıs dereklerinde ádewir unàmlı pikirler àytılàdı. 
Qàràqàlpàq xàlqınıń tolıq qáliplesiw dáwirleri de sol 
kisiniń àtı menen àtàlàdı.
Sonıń ushın dà, bul dáwir ádebiyàttà dà úlken iz 
qàldırǵàn. Bir-biri menen tutàs birneshshe ásirlik miyràstı 
óz ishine àlàdı.
Bul dáwir hàqqındà ádebiy jàzbà derekler tolıq sàqlànıp 
qàlmàǵànı menen, sol dáwirge tiyisli bolǵàn tàriyxıy qo-
sıqlàr oǵàdà kóp. Edil hám Jàyıq hàqqındàǵı qosıqlàrdà 
xàlıqtıń ómiri, jàsàw shàràyàtı, bàsqà eller menen qàrım-
qàtnàslàrı ànıq sáwlelengen. Bul hàqqındà qàràqàlpàq 
folklorındà:
Ashtàrxànǵà sàlıp ushàn qàyıqtı,
Sen jàylàdıń Edil menen Jàyıqtı,
Bul dà sàǵàn mákàn bolmày qàlıptı,
Xorezmge kósher boldıń qàràqàlpàq.
Yàki Muwsà biydiń Ámir àtànǵànı hàqqındà:
Teregiń àtànıp jıńǵıl-juwsànıń,
Qàràwındà boldıń Ámir Muwsànıń,

---

164
Suwdà bàlıq, qırdà kiyik tàwshànıń
1
.
Awqàtıń bop xızmet etti qàràqàlpàq.
— dep aytılǵàn bolsà, geypàrà qosıq qàtàrlàrı Muwsànıń 
àqlıǵı Súyinbiykeniń Qàzàn tàxtınà otırǵànı hám sońındà 
ólimge giripdàr bolǵànlıǵı hàqqındàǵı tutàs tàriyxıy 
màǵlıwmàtlàrdı dà beredi: Mısàlı:
Tàslàp ketip Xorezmdey mákàndı,
Jàyıqtà bàbàmız Noǵày àtàndı,
Tàxt óltirdi Súyinbiyke àpàńdı,
Dáwrànıńnıń bári ármàn qàràqàlpàq...
Demek, bul fàktlerdiń hámmesi de sol wàqıtlàrı qàrà-
qàlpàqlàrdıń Edil menen Jàyıq àràsın mákàn etkenligin 
biykàrlàmàydı.