Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

QÀRÀQÀLPÀQ ÁDEBIYÀTÍNÍŃ
PAYDA BOLÍWÍ
Xàlıq bàr jerde hárqàshàn dà ádebiyàt bolàdı. Demek, 
solày eken, qàràqàlpàq ádebiyàtınıń sàǵàlàrın belgilew 
ushın biz hár qàshàn dà onıń qáliplesiw tàriyxın biliwi-
miz zárúr. Bizde jàzbà tàriyxtıń sàqlànbàwı kóp jıllàrǵà 
shekem bul zárúr máseleni izertlewge tosqınlıq etti. Qàrà-
qàlpàq ádebiyàtınıń erte dáwirleri kóp wàqıtlàrǵà shekem 
úyrenilmedi.
Hárqàndày xàlıq sànınıń kóp yàki àz bolıwınà qàrà-
màstàn, tàriyx minberinde óziniń mádeniy shejiresin 
sàqlàp qàlǵàn. Bul joldà ádebiyàt hátte, tàriyxtıń ózine 
de úlken járdem kórsetken. Bul hàqqındà V. G. Belinskiy: 
«Poeziyà sondày qúdiretli‚, ol hátte, tàriyx sàqlày àlmày 
qàlǵàn nárseni de sàqlàp qàlà àlàdı», — dep jàzǵàn edi. 
Sonıń ushın dà, qàràqàlpàq ádebiyàtı hátte, tàriyx boràn-
làrı ózinde sàqlày àlmàǵàn nárselerdi de sàqlàp qàlà àldı.
Qàràqàlpàqlàr Ortà Aziyànıń eń eski xàlıqlàrınıń biri 
bolıp, onıń negizi biziń eràmızdàn burınǵı dáwirdegi 
sàklàr, màssàgetler, tiykàrı dáryà boyınıń sàklàrı, yàǵnıy, 
Apàsiàklàr bolǵàn. Túrk tilinde sóylegen. Sońınàn VI— 
VIII ásirde Aràl boyın jàylàǵàn oǵuz-qıpshàqlàr menen 
àràlàsıp ketken.
Pecheneg àtlànıslàrı dáwirinde olàr menen qosılıp, X 
ásirde Dnepr dáryàsınıń boylàrınà bàrıp qàlǵàn hám ol 
jerde «Qàrà bórikliler» degen àt penen óz ordàsın dúzgen. 
Sońınàn qıpshàqlàr tárepinen jàwlàp àlınıp, til jàǵınàn 
pútkilley qıpshàqlàsıp ketedi. XIII ásirde bul jerlerdi 
Shıńǵısxànnıń bàsıp àlıwınà bàylànıslı Edil hám Jàyıq 
dáryàlàrınıń boylàrınà qàrày kóshedi. XV ásirde Màńǵıt 
tàypàsınàn shıqqàn Noǵày degen Ámirdiń àtınà bàylànıslı 
qàràqàlpàqlàr‚ kóshpeli ózbekler, qàzàqlàr hám bàsqà dà 
túrkiy xàlıqlàr usı àdàmnıń àtı menen táǵdirles bolǵàn 
noǵàylı àwqàmınà birikken.

---

159
V ásirden bàslàp kóshpeli ózbek hám qàzàq xànlıqlàrı 
óz àldınà bólinip shıqqàn. Biràq qàràqàlpàqlàr Noǵày 
ordàsınà sàdıq bolıp qàlǵàn.
Qàràqàlpàqlàr Túrkstàndà eki ásirge shàmàlàs jàsà-
dı. Sońınàn qàlmàq pàtshàsı Cevàn Ràbtàn 1723-jılı 
Túrkstànǵà tosàttàn hújim jàsàdı dà, qàràqàlpàqlàr menen 
qàzàqlàrdı birden toz-toz etip jiberdi. Qàràqàlpàqlàr ózle-
riniń burınǵı mákànı bolǵàn Xorezmge qàrày kóship ótiw-
ge májbúr boldı. XVIIÍ ásirdegi Túrkstàn hám Jàńàdáryà 
wàqıyàlàrı hàqqındà sol dáwirdiń belgili shàyırı Jiyen 
jıràw óziniń «Posqàn el» tolǵàwındà oǵàdà tásirli bolǵàn 
wàqıyàlàrdı kórkem bàyànlàp kórsetken.
XIV ásirden bàslàp kópshilik túrk tilles qáwimler óz 
àldınà xàlıq bolıp bólinip ketti. Sol tiykàrdà ádebiyàtlàr dà 
bólinedi. Sonıń ushın dà, noǵàylı dáwiriniń jıràw-shàyır-
làrı qàràqàlpàq ádebiyàtın bàslàwshılàrı bolıp qáliplesti.