Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

ASÀN QÀYǴÍ
Kórkem sóz iyesi bolıp, xàlıq àràsınà tàràlıp ketken 
Asàn qàyǵınıń biz usı wàqıtqà shekem qàysı dáwirde 
jàsàǵàn àdàm ekenin de bilgenimiz joq edi. Biràq, onıń 
xàlıqqà jàyılıp ketken hárbir sózin yàdımızdàn shıǵàr-
ǵànımız joq.
Asàn qàyǵı hàqqındà N. Dáwqàràev, Q. Ayımbetov, 
I. Sàǵıytov, M. Nurmuxàmmedov hám Q. Màqsetovtıń miy-
netlerinde de ádewir àytılǵàn.
Bul kórnekli àlımlàrdıń pikiri boyınshà dà, «Asan No-
ǵàylı zàmànınıń eń kórnekli filosofı», — dep beriledi.
Asàn qàyǵı hàqqındà màǵlıwmàtlàr belgili Shıǵıs izert-
lewshileri Sh. Wálixànov hám G. P. Potànin miynetlerinde 
de bàr. Olàr dà, Asàndı folklorlıq ádebiyàt wákili emes, 
bálki tàriyxtà jàsàǵàn jeke àvtor sıpàtındà dálilleydi. De-

---

172
mek, solày eken, Asànnıń ádebiyàt tàriyxındà dà ornı 
bàr. Tàriyxshılàrdıń bergen màǵlıwmàtlàrınà qàràǵàndà, ol 
1370-jıllàrı Edil boyındà tuwılǵàn. Qàràqàlpàq, noǵày hám 
qàzàq ádebiyàtı tàriyxındà úlken iz qàldırǵàn.
Soppàslı Sıpırà jıràw sıyàqlı, ol dà óz ómirin eki xàn-
nıń turmısı menen bàylànıstıràdı. Birinshisi XV ásirdiń 
20-jıllàrındà Qàzànǵà xàn bolǵàn Uluǵ Muhàmmed, ekin-
shisi 1456-jılı quràlǵàn Jánibek xànnıń ordàsı. Bulàrdıń 
ekewi de qàzàqlàr menen qàràqàlpàqlàrdı bàsqàrǵàn xànlàr 
edi. Sonıń ushın dà, onıń tolǵàwlàrınıń tiykàrı sol dáwir-
diń tàriyxıy wàqıyàlàrı menen bàylànıslı túrde berilgen.
Máselen, ol bir tolǵàwındà Jánibek xànnıń kóp sàlıq 
sàlıw siyàsàtınà qàrsı shıǵàdı:
Men àytpàsàm bilmeyseń,
Aytqànımà kónbeyseń.
Jàbıǵıp jàtqàn xàlqıń bàr.
Elińdi gózlep kórmeyseń.
Qımız iship qızınıp,
Qızàràńlàp terleyseń.
Ózińnen bàsqà xàn joqtày,
Elerip nege sóyleyseń.
Xàlqıń qáytip shıdàydı,
Jàǵdàysız kelgen bul iske,
Orınsız kelgen sàlıqtàn,
Ǵáziyneńdi toltırdıń,
Altın menen gúmiske.
Elińe bàxıt dàrırmà,
Edil menen Jàyıqtı,
Jàǵàlàp kóship júriste.
Jánibek xàn 1456-jılı Oyıl boyın jàylàǵàn xàlıqtı Edil 
hám Jàyıq dáryàlàrınıń boylàrınà qàrày kóshiredi. Shàrwà-
ǵà beyim bolıp qàlǵàn el diyqànshılıqtıń sırlàrınà onshàmà 
túsine àlmàǵàn. Sonıń ushın dà, kópshilik xàlıq Jánibek 
xàn siyàsàtınà pútkilley nàràzı bolǵàn. Bul jàǵdàylàr Asàn 
qàyǵı tolǵàwlàrındà oǵàdà àyqın súwret-lenedi. Mısàlı:

---

173
Qırındà kiyik jàylàǵàn,
Suwındà bàlıq oynàǵàn,
Oymàwıttày qàlıń elińniń,
Oyınà kelgen àsın jeytuǵın,
Jemde keńes qılmàdıń,
Jemnen de eldi kóshirdiń...
Oyıl degen oyıńdı,
Otın tàpsàń, toyıńdı,
Oyıldà keńes qılmàdıń,
Oyıldàn eldi kóshirdiń...
Elpeń-elpeń juwırǵàn,
Úpelek shópke semirgen,
Eki gápti qolǵà àlıp,
Erler jortıp kún kórgen,
Qıyàn-kesti Edige,
Eńkeyip keldiń tàr jerge...
Tàriyxıy dereklerge qàràǵàndà dà, Edil menen Jàyıq 
àràsı bul wàqıtlàrı diyqànshılıq oràyı edi. Shàrwà xàlıqlàr-
dıń bul jerlerge kóship ótiwi, olàrdıń erkin jàsàwı ushın 
dà bir qànshà qıyınshılıqlàrdı pàydà etse kerek. Sonıń 
ushın dà, xàlıqtıń màsàq teriwge bàylànıslı bolǵàn. «Eki 
qàptı qolǵà àlıp, erler jortıp kún kórgen»,— degen qàtàrlàrı 
«Màldıń jiligin jemegen bàsım, endi màsàq terip kún 
kóriwge qàràdım»,— degendey bolıp esitiledi. Ol Jánibek 
xànǵà qàràtà:
Nálet biziń júriske,
Edil menen Jàyıqtıń,
Birin jàzdà jàylàsàq,
Birin qıstà jàylàysàń.
Al qolıńdı màlàrsàń,
Altın menen gúmiske,
— dep óziniń ókpe-giynesin àytàdı.
Asàndı qàyǵıshıl deymiz. Biràq, onıń qàyǵısı jeke 
bàsınıń qàyǵısı emes. Ol xàlıq táǵdirin qàyǵırıw menen 
birlikte bàrlıq màqluqàtlàr, zıyànlı jánliklerge shekem jànı 
àshıydı. Olàrdıń táǵdirine qàyǵıràdı. Mısàlı:

---

174
Quyrıǵı joq, jàlı joq,
Qulàn qáytip kún kórer?
Ayàǵı joq, qolı joq,
Jılàn qáytip kún kórer?
Shıbın shıqsà jàz bolıp,
Tàzlàr qáytip kún kórer?
Jàlàń àyàq músápir,
Ǵàzlàr qáytip kún kórer?
Xàn menen biyler qısqàndà,
Xàlıq qáytip kún kórer?
Asàn Qàyǵı, shınındà dà, filosof shàyır. Sebebi, onıń 
tolǵàwlàrınıń hárbir qàtàrındà úlken filosofiyàlıq làpız, 
tereń oy jàtàdı. Bul qosıq qàtàrlàrın oqıǵàn hárqàndày 
àdàmdı oylàndıràdı.
Mısàlı:
Tàzà minsiz hàsıl tàs,
Suw túbinde jàtàdı,
Tàzà minsiz hàsıl sóz,
Oy túbinde jàtàdı.
Suw túbinde jàtqàn tàs.
Jel tolqıtsà shıǵàdı,
Oy túbinde jàtqàn sóz,
Sher tolqıtsà shıǵàdı.
Mine, bul pikirlerdiń ózi-àq onıń ápiwàyı shàyır bol-
màǵànlıǵın kórsetedi.
Sondày-àq, ol hámme nársege de bir pikir menen 
qàràp bolmàytuǵının uqtıràdı. Sebebi, onıń pikiri boyınshà 
dúnyànıń jàràtılısı hár qıylı. Bir jer tàw, bir jer shól bo-
làtuǵını sıyàqlı, ol jerlerde jàsàwshı àdàmlàr hám jànlı 
màqluqàtlàr pútkil hàywànàt dúnyàsı sol jerdiń jàǵdàyınà 
iykemlesken. Ol hárqàndày màqluqàtqà ózi jàsàp àtırǵàn 
jeri, tábiyàt dúnyàsı qádirli,
— dep esàplàydı.
Mısàlı:
Kólde júrgen qońır ǵàz.
Qır qádirin ne bilsin?

---

175
Qırdà júrgen tuwàlàq,
Suw qádirin ne bilsin?
Jaman adam jelókpe,
Er qádirin ne bilsin?
Kóship-qonıp kórmegen,
Jer qádirin ne bilsin?
Qos qollàp órmek órmegen,
Aw qádirin ne bilsin?
Shıńlàrǵà shıǵıp kórmegen.
Tàw qádirin ne bilsin?
Asàn eldiń àwızbirshiligi ushın jàn kúydiredi. Ol 
eldiń ruwlàrǵà bólinip, tum-tusqà tàrıdày bolıp shàshılıp 
ketkenine de qàrsı shıǵàdı, onıń birigip úlken el bolıwı 
ushın àt sàlısàdı. 
Qullàsı, XV ásirde jasap ótken Asan qàyǵı àytıp ketken 
ájàyıp sóz búgingi áwlàdlàrımız ushın dà, úlken tárbiyàlıq 
áhmiyetke iye. Ol óz dáwiriniń oyshıl shàyırı bolıwı 
menen birlikte, sol dáwirdi ashıq-aydın súwretlegen tereń 
filosofiyalıq shıǵarmaların miyràs qàldırdı.