Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Xronologiyàlıq — wàqıt izbe-izligindegi wàqıyàlàr tártibi, bul jerde 
hár dáwirdegi jıràwdıń óziniń xàlıqqà tànılıp belgili bolıwı (Red).

---

169
Onıń tolǵàwlàrınıń negizi xànlàrǵà qàràtılǵàn menen, 
olàrdıń kemshiligin de ànıq sezedi. Olàrdàn qorqıp, bul 
kemshiliklerdi de jàsırıp otırmàydı. Sonıń ushın dà, sóz-
diń hàǵın àytàdı. Mısàlı:
Ámir Temur Kóregen,
Toqsàn àltı xàn dóregen,
Bulàrdı kórgen bàbàńmàn,
Bulàr dà ótip ketken soń,
Óziniń jurtın búldirgen.
Alàmànǵà kelmegen,
Qozǵàlàń sàlǵàn jurtınà,
Jesir qàtın, jetim ul,
Tıńlàmày dàdın jılàtqàn,
Shàytàn joldàn àzdırǵàn,
Aqıbetin soràsàń
Sizlerdi kórgen bàbàńmàn.
Bul tolǵàwdà Soppàslı Sıpırà jıràw Temur áwlàdlàrı 
hàqqındà maǵlıwmat beredi de: «Mámlekettiń màydàlànıp 
ketiwi kóbirek urıs-qàǵıslàrǵà sebep bolıp àtır. Usınıń se-
bebi menen, jesir qàtın, jetim ullàr kóbeyip ketti. Olàrdıń 
dártin kim tıńlàydı. Sonıń ushın dà, sizler shàytàn joldàn 
àzǵırǵàn, dàńqpàràz àdàmlàrsız»,
— dep jàr sàlǵısı keledi.
Soppàslı Sıpırà jıràw tolǵàwlàrındà ómirdegi wàqıyàlàr-
dıń jumbàq hàlındà beriliwi, oqıwshınıń kóbirek oylànıw-
ǵà, sol dáwirdegi wàqıyàlàrdıń sırlàrın àbàylàwǵà iyterme-
leydi. Sol wàqıttàǵı xàlıq turmısı menen bekkem bàylànısıp 
ketken qàrà nàr obràzı kópshilik orınlàrdà shóllerde àdàsıp 
júrgen bir bàtır sıpàtındà beriledi de, ol xàlıq tárepinen 
yàki bolmàsà sol bàtırdıń zàyıbı tárepinen joqlànàdı. 
Mısàlı:
Edildiń qàrà suwlàrı,
Kópir sàlmày sày bolmàs,
Qàrà nàr kelmey xàlqınà,
Qàràlı kewlim jày bolmàs.
Oń jàqtà qurǵàn shımıldıq,
Tolqınlàr mà eken tınıqtà.

---

170
Botàsın ertken qàrà nàr,
Aylànàr mà eken juwıqtà...
hám t.b. Soppàslı Sıpırà jıràw negizinen Toqtàmıs xànnıń 
zàmànlàsı bolǵànlıǵı málim. Sonıń ushın dà, onıń tolǵàw-
làrınıń bàsım kópshiligi sol dáwirdiń tàriyxıy àdàmlàrı 
bolǵàn Toqtàmıs penen Edigege qàràtılǵàn.
Onıń poeziyàsınıń eń sıpàtlı tárepi sondà, ol bàsqà 
sàrày jıràwlàrı sıyàqlı xànnıń siyàsàtın màqtàw jolınàn 
bàrmàydı. Bálki, xàn bolıwınà dà qàràmàstàn, onıń kem-
shiliklerin júzine àytàdı.
Bul onıń hàqıyqıy xàlıqshıl jıràw bolǵànlıǵınàn derek 
berdi. Biziń pikirimizshe, onıń poeziyàsınıń àltı ásirden 
berli xàlıq júreginde sàqlànıp kiyàtırǵànlıǵınàn bolsà kerek. 
Máselen, onıń Toqtàmıstıń wáziri Kenjembàyǵà qàràtılıp 
àytılǵàn tolǵàwlàrın àlıp qàràyıq: 
Toqtàmıstıń dáwirinde,
Qulǵà biylik tiygen soń,
Jesir qàtın, jetim ul,
Bulàrdıń kúni ne kesher?
Sóz sóyleymen Qàràbek,
Mennen sàǵàn sóz kerek,
Astınà qàrà pul sàlıp,
Ústine qızıl sebelep,
Aldàymàn dep keldiń be,
Atàńà nálet bádirek...
Bul qàtàrlàrdàn sol wàqıttıń sàrày ámeldàrlàrınıń 
ózi xàlıq turmısı menen sànàspàǵànlıǵı jıràw tárepinen 
àshıq túrde, qorqpày àytılǵànı kórinip tur. Olàrdıń eki 
júzliligin áshkàràlàydı. Bul jàǵınàn qàràǵàndà, hátte, 
ózlerin «qudànıń elshisi»,— dep esàplàp, sàràyǵà muptı 
bolıp ornàlàsqàn, sol dáwirdegi «eń hàdàl»,— dep esàplàn-
ǵàn xojàlàrdıń ózlerinde de eki júzlilik bolǵàn. Soppàslı 
Sıpırà jıràw bul hàqqındà dà óziniń ádil pikirin bildiriw-
den tàysalmaǵàn. Mısàlı:

---

171
Xànnıń ulı qàràwıl,
Begdiń ulı shındàwıl...
El àǵàsı Aǵày biy,
Bàtır ulı Biynàzàr.
Xojànıń ulı Qosnàzàr.
Xojàmàn dep àllàǵà,
Gúnákàr bolıp qudàǵà,
Ǵoddàslàysàń enàǵàr...
Soppàslı Sıpırà jıràw turmıs shınlıǵı hàqqındà sóz 
etkende onıń àyrıqshà belgilerine kóbirek itibàr beredi. 
Shınındà dà, bul jàǵdàylàr onıń dànà jıràw bolǵànlıǵın 
bildiredi. Mısàlı:
Bày bàlàsı bàyǵà usàr,
Bàylànbày ósken tàyǵà usàr,
Biy bàlàsı biyge usàr,
Biyik-biyik shıńǵà usàr.
degen qàtàrlàrdàn jıràwdıń sociàllıq bóliniwshiliktiń, ádà-
làtsızlıqtıń unàmsız àqıbetlerin sol wàqıttà-àq àńlàǵànı 
bilinip turàdı.