Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

«Posqàn el» poemàsı. Hárbir ádebiy shıǵàrmà xàlıqtıń 
hàqıyqàt bàsınàn keshirgen ómir tàriyxınıń shınlıq sáwlesi 
bolıp tàbılàdı. Miynetkesh xàlıqtıń jırın jırlàǵàn shàyır 
reàl turmıstı súwretlemey qàlà àlmàydı, óytkeni, bolıp 
àtırǵàn wàqıyàǵà, turmısqà biytárep bolıp qàlmàydı. «Sóz 
sheberi bolǵàn jàzıwshınıń eń bàslı qunlılıǵı onıń durıs-
lıqtı súwretlewinde», degen N. Dobrolyubovtıń sózi ulıwma 
reàlistlik súwretlew usılındà qoyılǵàn bàslı tàlàp bolıp 
esàplànàdı.
Jiyen jıràw óz wàqtınıń àldınǵı qàtàrdàǵı àdàmı 
bolǵànlıǵı sebepli, sol wàqıttıń eń áhmiyetli sociàllıq 
máselelerin jırlàdı. Shàyırdıń «Posqàn el» poemàsı jàw-
gershiliktiń sàldàrınàn àtà-mákànın tàslàp kóshken qàrà-
qàlpàq xàlqınıń tràgediyàlıq jàǵdàyın sáwlelendiriwge 
àrnàlǵàn bolıp, ol qàràqàlpàq xàlqınıń Túrkstànnàn kóship, 
Xorezmge kelip jàyǵàsıwı menen pitedi.
Poemànı oqıǵànnàn-àq, kózge túsetuǵın eń birinshi 
àyrıqshàlıq sonnàn ibàràt, shàyır shınlıq turmıstı burmàlà-
màstàn, reàlistlik ráwishte àshıp bergen. Bul kútá áh-
miyetli nárse. Óytkeni, hárbir jàzıwshınıń dóretiwshilik 
sàlmàǵı onıń óz dáwirindegi turmıs shınlıǵın qàlàyınshà 
àshıp bergenligi menen belgilenedi. Biz usıǵàn qàràp 
jàzıwshı dóretpesiniń sıpàtın ànıqlàymız. Óz dóretpesinde 

---

189
puqàrà xàlıq turmısın bàs temà etip, sóz etip otırǵàn 
Jiyen jıràwdıń «Posqàn el» poemàsındà shınlıqtı súwretlew 
menen xàlıqqà bolǵàn tilekleslik tıǵız ushlàsıp keledi.
Jol boyınshà kórgen àwır àzàp, gúnàsız qıyılǵàn jàs 
jànlàr, ǵàrrı àtà-ànàlàr shàyırdıń qàbırǵàsın qàyıstırıp, onı 
qàttı qıynàldıràdı. Usılàrdıń tàǵdirin jırlàwǵà, ol óziniń 
bàrlıq kúsh-jigerin jumsàdı.
Atà jurtı Túrkstàn,
Ómirlik jàylàw bolmàdı.
Kúni-túni jıynàlıp,
On eki àydà tàpqànı.
Qıs àzıqqà jetpedi,
Tàmtàr boldı suwlàrı,
Ekse egin pitpedi.
Jàwgershilik kóp boldı,
Sànsız àdàm qırılıp,
Ǵàrǵà jegen ólikke,
Jılǵà sàylàr top boldı.
Biygúnà gelle kesildi,
Aq deneli àrıwdıń,
Burımlàrı kesildi.
Sàǵıyrànıń qànlàrı,
Suw ornınà tógildi,
Jol júriwge jàràmày,
Jàsı qàytqàn ǵàrrılàr,
Búgilgen beli ànàlàr.
Joldà qàldı kómiwsiz,
Kóshken kóshke ere àlmày,
Dàlàdà qàldı kómiwsiz,
Qızıl qumdı àsà àlmày.
Shàyır usılàyınshà jol boyındàǵı ólgen hám àzàp kórgen 
àdàmlàrdı súwretleydi. Qànshà àdàm ólgenligin kórsetedi. 
Sol qàyǵıǵà bàylànıslı bılày dep tolǵàydı:
Bulàrdı kórip men sorlı,
Kúymeyin neǵıp otlàrǵà?
Ádirà qàlǵır tuwǵàn jer,

---

190
Bolmàǵàn soń àbàdàn,
Oynàp-kúlip jàtàrǵà...
Bul qàtàrlàrdàǵı ózgeshelik mınàdà: shàyır ózin puqàrà 
xàlıqqà jàqın seziwi, onıń muńın muńlàp, jırın jırlàwı, 
ózin sol kópshiliktiń biri dep túsiniwshi shàyır sol xàlıq 
bàsındàǵı àwır àzàptı, muńdı tásirli, poetikàlıq qàtàrlàrdà 
psixologiyàlıq tolǵànıslàr menen hesh burmàlàmàstàn àshıp 
beredi, xàlıqtıń qàyǵısın óz bàsınıń qàyǵısı, dep túsinedi.
Óz xàlqın shın júrekten súygen shàyır xàlıqtıń àwır 
jàǵdàyın àytıp qàyǵıràdı. Biràq, bundà pessimizmniń 
kórinisi joq. Ol úmitsizlikke túspeydi. Shàyırdıń poemà-
sındàǵı muńlı qàtàrlàr miynetkesh xàlıqtıń bàsındàǵı àwır 
tràgediyànı kórsetedi. Eger de, biz shàyırdıń poemàsın 
tereńirek tàlqılàsàq, bunıń sebebin ànıq túsinemiz:
Nege qàpà bolmàyın,
Qobızımdı ne ushın.
Qàyǵılı etip shàlmàyın?
Mınà ólgen jàs jànlàr,
Mınà ólgen àtàlàr,
Mınà ólgen ànàlàr.
Kózlerin ǵàrǵà shoqıydı,
Tàppàǵàn soń pànàlàr,
Inànbàyın men nege?
Mınàw xàlıq shubırǵàn.
Bàràrınà jeri joq,
Bàtàrınà kóli joq,
Atàqlı etip bàràrǵà,
Mákànı, jàyı, jeri joq.
Sonı kórip men sorlı,
Quwràǵàn quw qobızdıń,
Qulàqlàrın buràymàn,
Kewlim dártke tolǵàn soń,
Qàyǵılàrdı jırlàymàn.
Jiyen jıràw poemàsındàǵı shınlıq jetim qız Minàyım 
obràzı berilgen. Jiyenniń jàrlı xàlıq màssàsınıń shàyırı 
bolǵànlıǵı onıń usı obràzınàn dà àyqın kórinedi. Shàyır 
ózin sol ezilgen miynetkeshlerdiń jırshısı, dep túsingen.

---

191
Hàyàl-qızlàrǵà feodàllıq qàtnàs ústem bolıp turǵàn sol 
dáwirde shàyır jetim qızdıń obràzın jàsàw àrqàlı ulıwma 
eziliwdegi qàràqàlpàq qızlàrınà óziniń tileklesligin bil-
diredi. Minàyımnıń àtà-ànàsı joldà ólip, jàs qız Jiyen 
jıràwdıń qàsındà qàlàdı, shàyır oǵàn ǵàmxorlıq etip, tàlày 
qıyınshılıqtàn qutqàràdı:
Atà menen ànàsı,
Ólip edi bir kúnde...
Qàlıp edi pàqırlàr
Qızıl qumnıń oyındà,
Sonnàn berli bul qızdı
Qàsımà ertip álpeshlep,
Ishpesem de óz bàsım,
Tàpqànımdı berip em.
Bundà dà, shàyırdıń jàrlı xàlıq wákiline kózqàràsı, 
mehribànlıǵı, úlken àdàmgershiligi àyqın seziledi. Sondày 
qıyınshılıq wàqtındà jetim qızǵà pànà bolıwı Jiyenniń 
bizge joqàrǵı àdàmgershiligin tànıtàdı. Ol jetim qız sebepli 
kóp àzàp kóredi, àwır jàǵdàylàrǵà duwshàr bolàdı, bàylàr-
dıń tàyàǵın jep, sógisin esitedi. Usıǵàn qàràmàstàn, shàyır 
jetim, jàrlı qızǵà qoldàn kelgen járdemin beredi.
Xàlıqtıń bàsındàǵı àwır turmıs shàyırdıń dártine dárt 
qosàdı, kewline qàyǵı jàmàydı, wàqtı jetpey gúli solǵàn 
jàslàrdıń ólimi onıń ózegin órteydi:
Ózimde de dármàn joq,
Usınıp sàǵàn bererge,
Qolımdà shórek nànım joq,
Bolǵàndà nànım jàs jànlàr,
Bermespe edim senlerge?
Adàm bolsàń àmàn-sàw,
Ertpespe edim izlerge?
Shıràqlàrım sàw bolsàń,
Bolàr eń quwàt bizlerge...
Biràq Jiyen jıràw bul xàlıqtıń àwır turmısın kórip, 
onı súwretlep beriw menen ǵànà sheklenbeydi. Usı àwır 

---

192
jàǵdàydı jeńilletiwdiń, onnàn qutılıwdıń jollàrın izleydi. 
El ishindegi márt jigitlerge qàràtà olàrdıń xàlıq bàsındàǵı 
àwır jàǵdàydı oylàw kerekligin àytıp, olàrǵà wàzıypàlàr 
júkleydi:
Ah doslàrım, doslàrım!
Qàysı birin àytàyın,
Joldàǵı kórgen qorlıqtıń,
Qàysı birin àytàyın,
Ondàǵı kórgen zorlıqtıń?
Qàyǵı jàmàp qàyǵıǵà,
Kewli toldı dártlerge,
Awır sàlmàq túsip tur.
Biletuǵın mártlerge.
Bul sıyaqlı xàlıq ǵàmın oylàwǵà shàqırıwın sóz etetuǵın 
qatarlar poemànıń bàsqà jerlerinen de kóplep tàbılàdı:
Táwekel etip hár iske,
Márt bolıńlàr qàytpàstày,
Qàrsı kelgen jàwlàrdàn,
Attıń bàsın tàrtpàstày.
Bul jàǵdàylàr Jiyen jıràwdıń xàlıqtıń ruwxlàndırıwshısı, 
dushpànlàrdàn ósh àlıwǵà shàqırıwshı shàyır bolǵànlıǵın 
bildiredi.
Jiyen jıràw ushın bir sıpàtlı nárse sonnàn ibàràt, ol 
súwretlep otırǵàn turmısqà tek bàqlàwshı bolıp qàlmàstàn,
olàrdı eziwshi hám eziliwshi, dep ekige bóledi. Ózin 
eziliwshi qàtlàmınıń wákili sıpàtındà sezedi. Miynetkesh 
xàlıqtıń àwır turmısın súwretlegen orınlàrdà àvtor olàrǵà 
sheksiz súyiwshilik sezimin de àyqın bàyàn etedi.
Shàyır poemàdà shınlıq turmıstı súwretlegende, miynet-
kesh xàlıqtıń turmısın kún sàyın hádden tıs àwırlàtqàn, 
olàrdı àyàwsız ezip otırǵàn ústem klàss wákillerin de 
kórsetedi.
Shàyırdıń reàlistlik súwretlew usılı ústem klàss wákille-
rin àyàwsız áshkàràlàwdà àyqın kórinedi.

---

193