Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Sorawlar hám tapsırmalar:
1. Saadiy Sheraziy waqıttıń qádiri haqqında qanday pi-
kirler bildiredi?
2. Abu Rayxan Beruniy óz miynetinde «Nawrız bayra-
mı» haqqında qanday maǵlıwmatlar beredi?
ZÀMÀXSHÀRIY
Áyyemgi Xorezmniń kórkem sóz dànıshpànlàrınıń 
biri, tilshi hám ádebiyàtshı àlım Ábilqàsım Màxmud Áz 
Zàmàxshàriy 1075-jılı Xorezmniń Zàmàxshàr àwılındà 
tuwılǵàn. Ákesi Omàr Axmàd óz dáwiriniń bilimli àdàm-
làrınıń biri bolǵàn. Ábilqàsım jàs wàqtındà záńgiden 
jıǵılıp, bir àyàǵı sınıp ómirlik màyıp bolıp qàlǵàn. Sol 
ushın dà, ol bàrlıq ómirin ilimge bàǵıshlàǵàn. Jàslàyınàn 
Úrgenish medresesine kirip oqıp, onı joqàrı bàhàlàr 
menen pitkergen. Kitàp kóshiriw (kátiplik) óneri menen 
shuǵıllànǵàn. Ol wàqıtlàrdà poligràfiyà bolmàǵànı ushın 
dà jàs wàqtınàn bàslàp, kóp ǵànà kitàplàrdı kóshirip 
xalıqqà tàrqàtqàn. Bul jàǵdày dà, onıń ilim menen tereń 
shuǵıllànıwınà múmkinshilik jàràtqàn. Sol tiykàrdà ol 
pàrsı, àràb hám túrkiy tillerin puqtà úyrengen.
Jàs Ábilqàsımnıń ilimge bolǵàn qızıǵıwshılıǵın quwàtlà-
ǵàn, sol dáwirdiń belgili àlımlàrınàn bolǵàn Ábu Muzàr 
Isfàxàniy oǵàn ustàzlıq ete bàslàydı.
Kóp ǵànà kitàplàrdı kóshirip, onı xàlıqqà sàtıp ádewir 
pul toplàǵàn Zàmàxshàriy Buxàrà, Xoràsàn hám Isfàxàn 
qàlàlàrınà bàràdı. Ol jerlerdegi medreseler hám ustàzlàr 
tálimi menen tànısıp, bilimin oǵàdà tereńlestiriw ushın 
Bàǵdàd, Dàmàsk, Mákke, Mádinà qàlàlàrınà bàràdı. Sol 
tiykàrdà, ol 1132— 1135-jıllàr àràlıǵındà tórt jıl Mákke 
qàlàsındà bolǵàn. Quràn táliymàtlàrı hàqqındà «Al Kàsh-
shàf»— dep àtàlǵàn miynetin jàzǵàn. Bul kitàp dúnyànıń 
júzden àslàm mámleketlerine tàrqàtılıp ketken.
Áz Zàmàxshàriy bul dáwirde Mákkede ózin shákirt 
sıpàtındà kórsetkeni menen de, sońınàn belgili Muddàr-

---

243
risler qàtàrınà erisedi. Sońınàn Xorezmge qàytıp kelip ilim 
menen tereń shuǵıllànàdı. Ol 1144-jılı 69 jàsındà tuwılǵàn 
àwılı Zàmàxshàrdà qàytıs bolǵàn.
Ábilqàsım Zàmàxshàriydiń 50 den àslàm ilimiy miynet-
leri kelip jetti. Onıń til bilimine bàylànıslı jàzılǵàn eń 
úlken miyneti «Asàs àlboloǵà» (Sóz tiykàrlàrı) àràb tilin 
úyreniw bàǵdàrındàǵı eń qunlı sàbàqlıqlàrınıń biri. Házirgi 
kúnde dúnyànıń kóp ǵànà mámleketleriniń àlımlàrı bul 
kitàptàn pàydàlànàdı.
Áz Zàmàxshàriy sonıń menen bir qàtàrdà, shıǵıs 
ellerinde birinshi mártebe ádebiyàt teoriyàsı bàǵdàrındà 
sàbàqlıq jàzǵàn àlımlàrdıń biri. Onıń «Muqàdàmàt Ál 
àdàb» (Ádebiyàttànıwǵà kirispe) kitàbı àràb elleriniń 
kópshiliginde sàbàqlıq sıpàtındà qollànılàdı.