Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Hádis
Hádis — àràb tilinen àlınǵàn bolıp, «ráwiyàt» degen 
màǵànànı bildirip, Qurànnàn keyingi muqàddes kitàplàrdıń 
birinen esàplànàdı. Hádis kitàplàrı kóp ásirler hám jıllàr 
àràlıǵındà jàzılǵàn. Sońǵı dáwirlerde jàzılǵànlàrı dà bàr. 
Biràq eń ànıq hám tolıq jàzılǵàn hádis Muhàmmed 
Pàyǵàmbàr óliminen keyin bir ásir keyinirek, VII ásirde 
pàydà bolǵàn. Sebebi sońǵı dáwirlerdegi musılmàn mám-
leketlerinde Quràn negizinde zàńlàrdı keńeytiw, Pàyǵàmbàr 
ráwiyàtlàrı tiykàrındà Quràn súrelerin túsindiriw úlken 
dástúr bolǵàn. Hádis tàp sondày zárúrliklerden pàydà 
bolǵàn kitàp bolıp esàplànàdı. Sonıń ushın dà, Hádis 
pàyǵàmbàrlàr ómiri menen tıǵız bàylànısàdı. Hádislerdiń 
eń tolıq túrin dóretken Abu Abdullà Muhàmmed ibn 
Ismàyıl àl-Buxàriy hijriy 194-jılı Buxàràdà tuwılıp, hádis 

---

234
ilimin iship àlǵàn ulàmà. Ol óziniń pútkil dúnyàǵà belgi-
li bolǵàn «Hádis» (Al-Jàmi às-Sàxix), dep àtàlǵàn tórt 
tomlıq kitàbın tàyàrlàǵàn. Kitàptıń bàs betinde àvtor 
iymànlı bolıwdıń bes shártleri hàqqındà sóz etedi:
1. Kàliymà shádáát qàytàrmàq;
2. Namaz oqımaq;
3. Maldan, bastan zákàt bermek;
4. Qúdireti kelse, Kàabàǵà bàrıp hàj etpek;
5. Oraza tutpaq.
Hádistiń ózgesheligi sondà, bundàǵı sózler Quràn súresi 
yàki àyàtlàrı sıyàqlı birinshi bet penen àytılmàydı. Bundàǵı 
kópshilik sózler Quràndà àytılǵàn bolsà dà Muhàmmed 
pàyǵàmbàrdıń násiyàtlàrı sıpàtındà berilgen. Bunıń bàslı 
qàhàrmànlàrı pàyǵàmbàrlàr hám sàhàbàlàr bolıp, óz àrà 
sáwbetlesip, Islàm qàǵıydàlàrı hàqqındàǵı ullı sózlerdi 
àytàdı. Máselen, kitàptà: «Allàtààlà Qurànı Kárimde sondày 
dep àytqàn», «Ràsullilàh sàllàlàhu àlàyhissàlàm — dedi», 
«Xàlifà Omàr ibn Adbuláziz, ibn Áliyge bundày dep àyt-
tı»,— dep àytılǵàn ráwiyàtlàr bàr. Máselen, «Hádis» tiń be-
sinshi bàbındà: Ràsullilàh sàllàlàhu àlàyhissàlàmnàn soràdı:
— Islàmnıń qanday belgileri jàqsı?
Ayttı:
— Ash àdàmlàrǵà àwqàt berip, tànıǵàn yà tànımàǵàn 
àdàmlàrǵà sálem beriw.
Jáne àyttı:
— Óziń jàqsı kórgen nárseni dostıńà ràwà kór. Bul 
nárse tek, tánhá meniń ózime ǵànà tiyisli, — dep ózińdi 
bàsqàlàrdàn àjıràtıp qàràmàw kerek.
Muhàmmed pàyǵàmbàrdıń àytıwınà qàràǵàndà, àdàm 
tórt nárseni ózinde sàqlàsà ádàlàtlı bolàdı.
1. Amànàtqà qıyànet etpew;
2. Ótirik sóylemew;
3. Shárt qoysà orınlàw;
4. Birew menen urısıp qàlsà kek sàqlàmàw.
Hádistiń túrleri kóp. Olàrdıń àyırımlàrı «Muhàmmed 
pàyǵàmbàrdıń ómiri, dóretiwshiligi» degen àt penen túrli 
jıllàrdà kitàp sıpàtındà bàsılǵàn.

---

235
Bul hádisler «Dànàlıq sózler» sıyàqlı oqıwshılàrdıń 
úyreniwi ushın oǵàdà qolày. Mısàlı:
1. Awırǵànıńdà seni kórmege kelmegen àdàmdı sen bà-
rıp kóre ber. Birewdiń qàyır kórsetpegeni ushın àzàrlàmà, 
millet etpe.
2. Birewdiń qolındàǵı nárseden úmit qılmà. Dámegóy-
likten sàqlàn.
3. Hárqàndày iste joldàslıq jàqsı.
4. Joldàn tikendi àlıp tàslàǵàn àdàmdı Allà àlǵıslàydı.
5. Mómin àdàmlàrdıń bir-biri menen urısıp qàlıwı 
kápirlik.
6. Esitken hárbir sózdi àytà bergen àdàm gúnàkàr 
esàp-lànàdı.
7. Adàmlàrǵà jàmànlıq islemeseń sàdàqà menen bàràbàr.
8. Hàràmlıq penen ósip-óngen hárbir dene dozàqqà 
ılàyıq.
9. Óziń àtıp óltirgen àwdı je. Ózi ólgenin jeme.
10. Ilim jolındà shopàn sıyàqlı qıràǵı bolıń.
Biràq ilimdi ráwiyàtqà àylàndırıwshı bolmàń.
11. Qàrızǵà àlıp kiygennen góre, qırq jàmàw bolsà dà 
ózińniń kiyimińdi kiygeniń jàqsı.
12. Pàrà àlıwshı hám beriwshi, sondày-àq, ekewiniń 
àràsındà turǵàn àdàm dà Allàtààlà tárepinen náletlenedi.
13. Adàmnıń júregi qàzànnıń qàynàwınàn dà ózgeshe-
rek.
14. Kúshliliktiń mánisi gúreste jıǵıw emes, àl ornı kel-
gende ózin bàsıw.
15. Bàylıq màl-múliktiń kópliginde emes, àl qànààt pe-
nen bàylànıslı.
16. Heshkim heshkimnen àrtıq emes. Artıqlıq àdàmzàt-
tıń hàdàl tárbiyà àlıwındà.
17. Kishkenelerge rehimli, úlkenlerge izzetli bolà àlmà-
ǵàn àdàmlàr mómin bolà àlmàydı.
18. Bendeniń màl-dúnyàǵà qızıǵıwı àsh bóriniń qoylàr 
pàdàsınà qızıqqànı menen bàràbàr.
19. Ǵárip, músápirlerge járdem qolıńdı soz.

---

236
20. Táńiri ushın tuwrı sózden àrtıq sàdàqànıń keregi 
joq.
21. Qızlardı turmısqa shıǵarıw ushın anaları menen 
másláhátlesiń.
22. Shaqırılǵan jerge bar, shaqırılmaǵan jerge barma.
23. Qoy baqqan adamda bereket bar.
24. Ózimnen keyingi úmmetlerime úsh násiyat aytaman:
1. Keypi-sapaǵa berilip, joldan adasıwdan; 2. Bolmas 
islerge qızıǵıwshılıqtan; 3. Ilim hám tálimge iye bolıp, 
oǵan ámel qılmaslıtan saqlan.
25. Kásiptiń eń jaqsısı adamlardıń óz qolı menen 
orınlanatuǵın is.
26. Heshbir ata óz balasına ádeplilikten zıyatıraq miyras 
bere almaydı.
27. Awır jumıstan sharshap uyqılaǵan adam gúnaları 
keshirilgen halda túneydi.
28. Táwbe etseń Táńri keshiredi.
29. Úsh qız perzentti ádep-ikramlılıq penen tárbiyalap, 
kámalǵa jetirse, men sol adam menen beyishte birge 
bolarman.