Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok
Download 3.57 Kb. Pdf ko'rish
|
Adebiyat. 7-klass (2017)
|
ÁBU RÀYXÀN BERUNIY
Ábu Ràyxàn Muhàmmed ibn Axmed Beruniy 973-jıldıń 4-sentyàbrinde áy- yemgi Xorezmniń Kàt qàlàsındà házirgi Qàràqàlpàqstànnıń Beruniy qàlàsı átirà- pındà dúnyàǵà keldi. Ol kórnekli àlım bolıp, óz zàmànı- nıń eń tàlàntlı àstronomı, geologı, fàr- mokologı, tàriyxshı, filosofı hám filolog àlımı bolǵàn. Birneshe qosıqlàr dà jàz- ǵàn. Bizde onıń àràb tilinde jàzılǵàn qosıqlàrı menen bir qàtàrdà, «Muxtàr-ul àshor» (Tàńlàmàlı qosıqlàr) dep àtàlǵàn miynetleri sàqlànıp qàlǵàn. Ómiri kóp quwǵınlıqtà hám qıyınshılıqtà ótken Beru- niy Xorezm oàzisi xàlıqlàrı menen bir qàtàrdà, Iràn, Aw- ǵànstàn hám Hind xàlıqlàrınıń turmısın dà jàqsı bilgen. Ol 1048-jılı Ǵàznà qàlàsındà qàytıs boldı. Beruniy óz ómirinde 150 den àslàm iri ilimiy miynetler dóretken. Óz zàmànınıń dànıshpàn àlımlàrınıń biri esàplànǵàn. Ol àstronomiyà, gidrostàtistikà hám geogràfiyàlıq táliymàtlàrı jàǵınàn Kopernik hám Leonàrdo dà Vinshi kórsetpelerinen de ádewir àldın boljàǵàn edi. Onıń 27 jàsındà jàzıp qàldırǵàn «Al àsàr àlbàkiyà àl àlkuràn àl xàliyà» («Ótmish áwlàdlàrınàn qàlǵàn este- 241 likler») kitàbı àyrıqshà orındı iyeleydi. Bul kitàp Ortà Aziyàdàn tàrtıp, tàp Kishi Aziyàǵà shekem túrli tàypàdàǵı xàlıqlàrdıń úrp-ádetleri hám olàrdıń ótmish tàriyxı hàq- qındàǵı àńızlàrdàn quràlǵàn. Beruniy sonıń menen birlikte, Grek mifologiyàsın dà jàqsı úyrengen. Sonıń ushın o,l Zevs hàqqındà dà hár qıylı àńızlàrdı keltirgen. Bunıń menen biz, Beruniydi pútkil dúnyà mádeniyàtı iliminen xàbàrdàr dep tànısàq, ekinshi jàǵınàn ol dáwir- degi Kúnshıǵıs mádeniyàtınıń tórkinlerin ilimiy tiykàrdà tekserip kórmekshi bolǵàn. Shıǵıstà keń tàrqàlǵàn Zorà- strizm hám oǵàn tiykàr sàlǵàn Zàrdusht, jáne onıń àtàqlı kitàbı «Avesto» hàqqındà tereń pikir júrgizedi. Jáne bir àńız Dàwıttıń ulı Sulàymàn pàtshà hàqqındà sóz bolıp, Nàwrız bàyràmınıń pàydà bolıwın Sulàymàn pàtshànıń óziniń el biylewshi júzigin joytıp, qàytàdàn tàwıp àlǵàn kúni «Nàwrız àmàd» (Jańa kún) wàqıyàlàrı menen bàylànıstıràdı. Biràq Nàwrız negizinde de, jàńà jıl bàyràmı. Bunı Be- runiy de biykàrlàmàydı. Pútkil dúnyàdàǵı jànlı màqluqlàr- dıń oyànǵàn kúni dep táriyipleydi. Bul kúni qurt-qumırsqà oyànıp ininen shıǵàdı. Kók shóp boyın tikleydi. Aǵàshlàr bórtik jàràdı. Bir sóz benen àytqàndà, báhárdiń birinshi kúni bàslànàdı. Bul màrt àyınıń 21-sánesine tuwrà keledi. Bul kún — Nàwrız, yàǵnıy shıǵıs kàlendàrı boyınshà jàńà jıldıń birinshi bàslànǵàn kúni. Sonıń ushın dà, kópshilik ellerde bul bàyràm sıpàtındà nıshànlànàdı. Qàràqàlpàqlàrdà bul kúni nàwrızlıq góje pisirilip, súmelek qàynàtılàdı, «jıldàn jılǵà àmàn jettik», — dep bir-birin qutlıqlàydı. Beruniy shıǵàrmàlàrındà bundày milliy dástúrlerdi sóz etetuǵın qàtàrlàr oǵàdà kóp. Biràq bulàrdıń hámmesin táriyiplep beriw múmkin emes. Beriniy, jerdiń quyàsh áti- ràpındà àylànıwı hàqqındà isenimli dáliller keltire àlǵàn bilimpàz edi. Sonıń ushın dà, biz bunnàn mıń jıllàr burın jàsàp, pútkil dúnyà ilimine sàlmàqlı úles qosqàn dànıshpàn jerle- simizdiń ismi menen màqtànà àlàmız. 16— Qàràqàlpàq ádebiyàtı, 7 kl. |
