Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

ABILQASÍM FERDAWSIY
Abılqasım Ferdawsiy shama menen
X ásirdiń aqırı XI ásirdiń baslarında 
934-jılı Tus qalasınıń átirapındaǵı Baj 
awılında tuwılǵan. Sonıń ushın da, ol 
Abılqasım Ferdawsiy Tusiy dep atalǵan. 
Ferdawsiy ápiwayı ónerment balası bo-
lıwına qaramastan, birneshe ásirlik fol-
klorın úyrengen. Ǵaznadaǵı shayırlar 
aytısına barıp, saray shayırların jeńgen. 
Onıń eń úlken miyrası «Shaxnama» (Shaxlar kitabı 
yamasa «Shaxlar tariyxı») dep atalǵan kitabı 120 mıńnan 
aslam qosıq qatarı menen jazılǵan. Qırq ásirden aslam 
dáwir ishinde jasaǵan eliw patshanıń ómirin óz ishine 
alǵan, pútkil dúnyadaǵı kitaplardıń eń ullısı bolıp, shayır 
onı jazıwǵa óziniń 35 jıl ómirin sarp etken. Sonday-
aq, «Shaxnama»nı XIX ásirde Molla Moyın degen kisi 
qaraqalpaq tiline awdarǵan. Biraq Molla Moyın awdarma-
sınıń tiykarǵı nusqası tabılmaǵan. Bizde Qadirimbet degen 
kisiden alınǵan XIX ásirde kóshirilgen qoljazba nusqası 
bar. Bul da tiykarınan tolıq emes. «Shaxnama»nıń «Zal, 
Rustam, Suhrab» degen bólimlerinen ǵana ibarat. Házirgi 
qaraqalpaq imlasına tuwra keledi. Biraq kim tárepinen 
awdarılǵanlıǵı jazılmaǵan. Onıń ústine qosıq emes, qara 
sóz benen awdarılǵan. Solay bolsa da, «Shaxnama» sıyaqlı 
pútkil dúnyaǵa málim bolǵan bunday úlken shıǵarmanıń 
qaraqalpaq tiline awdarılǵanlıǵı úlken jańalıq.
Húkimet basına kelgen Maxmud Ǵaznawiy ilim, pán 
hám kórkem-ónerdi quwatlaǵan adam sıpatında, Shax-
nama jazǵan adamǵa kóp sandaǵı altın beretuǵınlıǵın 
daǵazalaydı. Onı esitken Ferdawsiy aldına úlken maqset 
qoyıp 35 jıl ómirin bir kitapqa sarp etip pitkeredi. Biraq 
saray shayırlarınıń qızǵanshaqlıǵı sebepli «Shaxnama»nı 
Maxmud Ǵaznawiyge jamanlap, patsha wáde etken altın-
dı bermegen. Nátiyjede, shayır miynetleri zaya ketip, xor-
lanadı. Sebebi Ferdawsiy «Shaxnama» ushın alınǵan pulǵa 

---

246
Tus qalasınıń ortasınan kanal qazdıraman, — dep xalıqqa 
wáde etken edi. Taralǵan ańızlar júdá kóp. Bir ráwiyatta 
Ǵaznawiy patsha Ferdawsiydiń «Shaxnama»sın oqıp kó-
rip, táwbege keledi. «Usınday danıshpan adamdı biykar 
renjitippen», — dep shayırǵa qırq kárwanǵa arttırılǵan inam 
jiberedi. Biraq bul jaǵdayda úlken músiybet boladı. Sebebi 
Tus qalasınıń bergi dárwazasınan patshanıń kárwanı kirip 
kelse, al arǵı dárwazadan Ferdawsiydiń tabıtın alıp shıqtı,
— dep aytadı.
«Shaxnama» úsh bólimnen ibarat:
1. Ańızlar;
2. Qaharmanlıq epos;
3. Tariyxıy bólim.
Birinshi bólimde shayır Iran hám Tájik xalıqları 
arasında payda bolǵan ańızlar «Shaxnama»daǵı erkinlik 
tárepdarları Kayumars, Xushang, Jamshid, Kova obrazları 
tiykarında súwretlengen. Mazmunı tómendegishe: Temirshi 
Kova jasap turǵan dáwirde jawız patsha Zahxad húkim-
ranlıq qılǵan. Onıń eki jelkesinen eki jılan ósip shıǵıp, 
kúnde eki adamnıń miyi menen awqatlanıwı tiyis eken. 
Saray adamları jılandı qılısh penen de shawıp kóredi. 
Biraq jılan shapqan sayın kóbeye beredi. Sonıń ushın, 
Zahxad óz elindegi adamlardıń kópshiligin qırıp boladı. 
Solardıń ishinde Kovanıń on altı jasar balası da jılanlarǵa 
jem boladı. Kova balasınan ayırılǵannan soń xalıqtı 
kóteriliske baslaydı hám adamxor patshanı joq etedi. 
Kitaptıń bul bólimi qaraqalpaqlar arasında «Eki iyninen 
jılan shıqqan patsha» degen at penen belgili. Shaxnamanıń 
ekinshi bólimi Zal, Rustam, Suhrab haqqındaǵı qahar-
manlıq epos. Bul bólim qaraqalpaqlar arasında eń kóp 
tarqalǵan bólim bolıp, XIX ásirde kóshirilgen jazba nus-
qası da bar.
Qısqasha mazmunı tómendegishe:
Bir kúnleri Rustem Turan shóllerinde kiyik quwıp, 
haldan ketip sharshap, bir qulannıń góshin kábap etip 
jep, uyqılap qaladı. Oyansa Raxsh atlı atı joq eken. Batır 
atın izlep, Samangan sháhárine baradı. Sháhárdiń patshası 

---

247
onı jaqsı kútip aladı. Patshanıń qızı Taxmina xanımǵa 
úylenedi hám Raxsh atı tabıladı. Aradan qırq kún ót-
kennen keyin Rustem óz ana jurtı Iranǵa ketpekshi 
boladı. Rustem Taxminaǵa gáwhar shamshıraq berip, eger 
qızlı bolsa shashınıń arasına, eger ul tuwılsa bilegine 
baylawı tiyis boladı. Rustem óz jurtına ketedi. Taxmina 
balalı bolıp, onıń atın Suhrab qoyadı. Bala on jasına 
shıqqanda-aq, Turannıń barlıq batırların jıǵadı. Iran 
menen Turan arasındaǵı kelispewshilikler sebepli, Rustem 
Turanǵa qaytıp kele almaydı. Sonıń ushın Suhrab atasınıń 
kim ekenligin bilmeydi. Anası ákesiniń Rustem ekenligin 
aytadı. Iran menen Turan arasında urıs baslanadı. Urısta 
Rustem menen Suhrabtıń tanısıwınan qorqqan Afrasiab 
áskerlerge Barman hám Xuman degen eki áskerbasını 
qosıp jiberedi. Taxmina Rustemdi tanıytuǵın adam qosadı. 
Suhrab Aq qalanı jeńip aladı. Patsha Kayqawus Rustemdi 
Suhrabqa qarsı sawashqa atlandıradı. Taxminanıń jibergen 
adamın Rustem óltiredi. Solay etip, olardıń atalı-balalı 
ekenligin biletuǵın adam qalmaydı. Suhrab Rustem menen 
alısadı. Suhrabqa óziniń atası menen alısıp atırǵanday 
sezile beredi.
Ekinshi kúni alısıwda Suhrab Rustemdi jıǵadı, biraq 
Rustem balanıń jaslıǵınan paydalanıp: «Bizdegi batırlar-
dıń ádeti boyınsha birinshi mártebe jıqqanda qılısh 
salmaydı», — deydi. Suhrab bosatıp jiberedi. Biraq Rustem 
túni menen qudayǵa jalbarınıp, óziniń kúshiniń jartısın 
qaytarıp beriwdi soraydı. Sebebi, Rustem óziniń tolıq 
kúshi menen júrgende basqan izinen jer oyılıp, júre almay 
qalatuǵın edi. Rustem tolıq kúshine iye bolǵannan keyin 
Suhrabtı bılǵap tasqa uradı. Ólim halında jatırǵan Suhrab: 
«Eger de ákem meniń ólimimdi esitse, tiri qoymaydı», 
— deydi.
— Ákeń kim? — dep soraydı Rustem.
— Rustem! — dep juwap beredi Suhrab.
Rustem ulın tanıp, óz basına topıraq shashıp jılaydı. 
Balasın aman alıp qalıw ushın Kayqawustan balzam 
soraydı. Biraq Kayqawus ata-balanıń birigip ketiwinen 

---

248
qorqıp, balzam bermeydi. Suhrab qaza tabadı. «Shax-
nama»nıń barlıq ideyası basıp alıwshılıq, qaraqshılıqqa, 
tonawshılıqqa qarsı. Kóp jıllıq urıslar nátiyjesinde neshshe 
danıshpanlardıń ólimin óz kózi menen kórgen urısqa nálet 
aytadı. Ilajı bolǵanınsha urıstı kelisim, paraxatshılıq jolı 
menen toqtatıń degen pikirge keledi.
Urısta kelisim jaqsı, men aytsam rasın,
Hesh bolmasa aman qalar, úy-jayıń hám basıń.
Bunnan tısqarı shayır kúshlilerdiń kúshsizlerdi óltiriwi 
gúná,— dep esaplaydı.
Birewler ózi sezbey óltirer qumırsqanı,
Aqırı ol tiri maqluq, kókireginde bolar janı.
Bul dúnya siyreksip qalar deymen usı barıstan,
Elde tek te tiri qalıp, Jolbarıs hám Arıslan.
Abılqasım Ferdawsiy óz shıǵarmasınıń xalqı ushın da, 
ózi ushın da, úlken estelik bolıp qalatuǵınlıǵın sezedi. 
Sonıń ushın da shayır «Shaxnama»nıń sońında:
Kún nurı hám samal diywalın jalap,
Eń ullı saray da boladı qárep.
Biraq ta kitapqa kár etpes boran,
Ol máńgi jasaydı dostım, sen inan!
Bálki házir iske aspas muradım,
Ólgennen soń elde jańlaydı atım!
Shınında da solay boldı, Ferdawsiydiń atı pútkil jer 
júzinde máńgilik bolıp qaldı, shayır ózi aytqanınday: «Ol 
sonsha quwanǵan bolsa, seniń kewlińde de onnan kóbirek 
shadı-qurramlıq boladı. Eger birewge jamanlıq qılsań, 
ol qapa bolsa, sen de onnan artıǵıraq qapa bolasań. 
Sen birewge jamanlıq qılsań, saǵan da jamanlıq keledi. 

---

249
Demek, bul zamanda jaqsılıq hám jamanlıqtıń sıylıǵı 
álbette boladı. Ózin nadan hám ázzi bilgen adam haqıy-
qıy danadur. Máselen Suhrab hákim aytıptı: eger bi-
rew Suhrab hákim danıshpan hám pútkil jáhán onıń 
danıshpanlıǵın biledi dese, men ázzimen hám men hesh 
nárse bilmeymen dep dárhal juwap qaytarar edim. Biraq 
men bul sózdi de aytpawım kerek, sebebi bul sóz de men 
tárepimnen aytılǵan úlken dawadır».
Hárbir iste óz dos-yaranlarıńa másláhátles. Sen bilgil 
bir adamnıń pikiri eki adamnıń pikirindey bolmaydı, bir 
kóz eki kóz benen kórgenindey kóre almaydı.
Sheber sózli adamlar seni kóriwge kelse, olardı húrmet 
et, olardı jaqsı nárse menen quwant, bunıń menen olar 
sennen kewli xosh hám minnetdar boladı hám hámme 
waqıt seni kóriwge keledi. Nákes adamdı heshkim kóriwge 
kelmeydi sheber sózli adamlar menen sáwbetles bol hám 
qalay sóylew shártlerin úyren.
Otız bes jıllıq miyneti joqqa shıqqannan keyin Ferdaw-
siy Tustı taslap, Baǵdadqa ketedi. Ol jerde joqshılıqta, 
dárwish awhalında kún keshirip, shayır júregin oyran 
qılǵan sıqmar hám topas patsha Maxmud Ǵaznawiyge 
satira jazadı:
Bul hiyleker shaxtıń zatı pás eken,
Ózi topas, júrekleri tas eken.
Ullı adam bolǵanda ata-anası.
Bunday bolıp shıqpas edi balası.
Eger baǵdıń ashshı bolsa miywesi,
Záhár dep esapla onıń dánesi.
Qanxor qaraqshıǵa itibar beriń siz,
Onıń balası da bolar kórgensiz.
Azamat tuwılar Alp eneden,
Jaqsı tuqım ónbes ashshı dáneden.

---

250
Heshkim tappay qıyınlıqtıń sazasın,
Bilmes hátte bul ómirdiń mazasın.
Miynetsiz awqatqa kóp toyǵan qarın,
Oylamas ózgeniń ahıw hám zarın.
Zatı pás adamǵa heshbir jalınba,
Sebep ol tuwılǵan haywan halında.
Haywanǵa ne kerek danalıq sózler,
Ol bárha ómirden ólimtik izler.
Usı satiranı jazıp, ol tuwılǵan jerinen pútkilley ketip 
qalıwǵa májbúr boladı.