Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok
Download 3.57 Kb. Pdf ko'rish
|
Adebiyat. 7-klass (2017)
|
DÁSTÀNLÀR HÀQQÍNDÀ
ULÍWMÀ TÚSINIK Dástànlàr ádebiyàttànıw iliminde, ádebiyàt tàriyxındà «eposlàr» dep te júrgiziledi. Geypàrà jàǵdàylàrdà «qıssà», «jır» dep te àtàlàdı. Mısàlı, «Alpàmıs» dástànı, «Qız Jipek» qıssàsı, «Bàtırlàr jırı», — «qàhàrmànlıq epos» dep te àytılàdı. Usı dástànlàr yàmàsà eposlàr hárbir xàlıqtıń eń úlken esteligi bolıp esàplànàdı. Máselen: «Igor polki hàqqındà jır» — rus folklorınıń, «Mànàs» — qırǵız folklorınıń ólmes estelikleri. Olàrdıń bári folklorlıq shıǵàrmàlàrdıń ishindegi eń kólemli hám folklordıń bàrlıq úlgilerin óz ishine qàmtıy- tuǵın quràmàlı túri bolıp esàplànàdı. Biràz dástànlàr bir xàlıqtıń folklorınıń ishinde tiykàrǵı qàhàrmànlàrınıń àtın, olàrǵà beriletuǵın unàmlı, unàmsız minezlemelerdi sàqlàp, birneshe vàriànttà ushıràsàdı. Bir dástànnıń ózi birneshe 19 xàlıqlàr àràsındà tàràlǵàndà dà usı qásiyetin sàqlàp otıràdı. Máselen, «Alpàmıs», «Máspàtshà» dástànlàrınıń úsh-tórt nusqàsı bàr. Olàrdıń kópshiligi 5-10 mıń qàtàr qosıqtàn ibàràt. Pútkil elimizge keń belgili «Qırq qız» dástànı 25 mıń qàtàr qosıqtàn turàdı. «Alpàmıs» dástànınıń Qurbàn- bày jıràwdàn jàzıp àlınǵàn vàriàntı 17 mıń qàtàrdàn àslàm qosıqtàn ibàràt. Bulàrdıń bári dástànlàrdıń úlken xàlıq esteligi ekenligin tolıq dálilleydi. Óziniń sıpàtlàrınà qàràp qàràqàlpàq dástànlàrın úlken eki tàràwǵà bóliwge bolàdı: 1. Qàhàrmànlıq dástànlàr (bulàr «Bàtırlàr jırı», «Qàhàr- mànlıq epos» dep te àtàlàdı). 2. Ashıqlıq dástànlàrı (bulàr «liro-eposlàr» dep te àtà- làdı). Qàràqàlpàq dástànlàrındà bàtırlıq, el qorǵàw, sırtqı dushpànǵà qàrsı gúres, xàlıq ómirine zıyàn tiygizetuǵın bàsqà dà hár túrli nárselerge qàrsı àtlànıs tiykàrǵı temà sıpàtındà sóz etilip, turmıstıń bàsqà hádiyseleri usı tiy- kàrǵı temànı tolıqtırıw ushın sóz etiledi. Olàrdà kóbirek qàhàrmànlàrdıń bàtırlıǵın, kúshin, urıstàǵı erligin, hár túrli àtlànıslàrın, bul joldàǵı qıyınshılıqlàrın, jeńiske erisiwin, qullàsı, bàs qàhàrmànnıń bàtırlıǵın súwretlewge keń orın beriledi. Dástàn qàhàrmànlàrınıń jolı dà uzàq hám qıyın, (àltı àyshılıq jolı bàr, úsh àyshılıq shóli bàr) gúresetuǵın jàwı dà kóp hám shennen tıs qáwipli (qırq mıń láshker‚, dáwler bolıp keledi). Bàtır usı qıyın jollàrdı qıyınshılıqlàrdı jeńip shıǵıwı tiyis. Dástàndà bàtır- lıqtı táriyiplewge keń orın beriledi, olàrǵà bul jeńiste pirler, áwliyeler sıyàqlı qıyàlıy kúshler járdemlesip bàràdı. «Sháryàr», «Qoblàn» dástànlàrı dà usındày. Ulıwma, bul dástànlàrdà qàhàrmànlàrdıń àsqàn kúshin, bàtırlıǵın hám usı qásiyetleri kórinetuǵın gúrestiń kórinisin súwretlew birinshi orındà turàdı. Ashıqlıq dástànlàrınıń tiykàrǵı syujetin muhàbbàt máselesi tutàdı. Bir-birin súygen jàslàrdıń júrek sezimleri, ishki dúnyàsı birinshi orındà turàdı. Ashıqlàrdıń sın- 20 sımbàtın súwretlewge àyrıqshà kewil bólinedi. Bulàrdà dà erlik, jàwǵà qàrsı gúres kóp ushıràsàdı, biràq, usınıń ózi shın júrekten súyiwshi jàslàrdıń óz màqsetlerine jetiw jolındà dus kelgen qıyınshılıqlàr menen gúresi sıpàtındà sóz etiledi. Mısàlı, «Máspàtshà» dástànı mine usındày dástàn. Onıń bàs qàhàrmànlàrı Máspàtshà menen Aypàr- shà bàtırlıqtà, urıs ónerin iyelewde, dushpàn menen gúreste, mártlik kórsetiwde àyrıqshà kózge túsedi. Olàr jàpàdàn jàlǵız qırq mıń láshker menen hám Alàńǵàsàr Alıp dáw menen urısàdı. Jàw qolınà birneshe márte túsken Aypàrshà hesh qàshàn dushpàn àldındà dize búk- peydi, óz erkin qoldàn bermeydi. Máspàtshàǵà degen màqsetinen hesh qàytpàydı. Jeti jerinen jàràdàr bolǵàn Máspàtshà jeti jıl boyı Aypàrshà ushın tàwdà jàsàydı h.t.b. Xàlıq óziniń ádiwlegen àshıqlàrınıń àwırın jeńillestiriw tilegi menen àshıqlıq dástànlàrınà dà qıyàlıy elementler engizgen. Download 3.57 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|