Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

«EDIGE» dástànı.
Dástàn hàqqındà túsinik hám onıń màzmunı
«Edige» dástànı qàràqàlpàq dástànlàrı àràsındà sóz 
kórkemligi joqàrı, syujetlik hám kompoziciyàlıq jàǵınàn 
turmısqà ádewir jàqın, xàlıqtıń súyip tıńlàǵàn dástàn-
làrınıń biri.
Dástàn qàràqàlpàqlàrdàn tısqàrı qàzàq, noǵày, bàshqurt, 
ózbek, tàtàr hám bàsqà dà túrkiy xàlıqlàr àràsındà keń 
tàrqàlǵàn. Biràq, onıń tolıq nusqàlàrı qàràqàlpàq hám 
noǵày xàlqlàrı àràsındà ushıràydı.
Edige negizinde tàriyxıy àdàm. Ol Amir Temurdıń 
belgili áskerbàsshılàrınıń biri. Edige Túrkiy xàlıqlàrdıń 
Màńǵıt tàypàsınàn shıqqàn bolıp, dáslep Aq Ordà xànı 
Orıs xànǵà, sońınàn Amir Temurge xızmet etken. Ol 
dáslep Túrkstàndà Aq Ordà áskeriniń shep qànàtın bàsqà-
rıwshı, sońınàn Xorezm húkimdàrı sıpàtındà dà kórinedi. 
Bul úlkelerde 25 jıldày ómir keshirip, sońınàn Màmàydıń 
óliminen keyin Altın Ordàdà ámirlik etken. Sàràyshıq, 
Qırım hám Kàvkàz dàlàlàrın àràlàǵàn. Sonıń ushın dà, 
onıń ómiri ádewir qospàlı sıpàtqà iye. Usındày sebeplerge 

---

22
bàylànıslı ol hàqqındà hár qıylı dástàn vàriàntlàrı toqıl-
ǵàn. 
«Edige» dástànınıń eń birinshi qàràqàlpàqshà vàriàntı 
1905-jılı Peterburg universitetiniń studenti I. A. Belyàev 
tárepinen Shımbàylı Bekmuràt jıràwdàn jàzıp àlınǵàn hám 
1917-jılı Ashxàbàdtà bàstırılǵàn.
Sońınàn, 1934-jılı folklorshı Qàllı Ayımbetov tárepinen 
Erpolàt jıràwdàn «Edige» niń jáne bir vàriàntı jàzıp àlı-
nıp, 1937-jılı Moskvàdà bàstırıp shıǵàrılǵàn.
Folklorshı àlımlàr tárepinen «Edige» niń birneshe và-
riàntlàrı jàzıp àlındı. Bulàrdıń àràsındà Erpolàt jıràw, Óte-
niyàz jıràw, Qıyàs jıràw, Jànnàzàr jıràw, Esemuràt jıràw, 
Jumàbày jıràw vàriàntlàrı bàr.
«Edige» dástànın xàlıqqà keńnen tànıstırıw ushın 
1990-jılı Erpolàt jıràw hám Qıyàs jıràw vàriàntlàrı hárbiri 
bólek dástàn sıpàtındà bir kitàpqà biriktirip bàsıldı. 
Bul vàriàntlàrdà dà hárbir jıràwdıń dástànǵà ózinshe 
dóretiwshilik qàtnàs jàsàǵànlıǵı seziledi. 
Dástànnıń qısqàshà màzmunı tómendegilerden ibàràt:
Burınǵı ótken zàmàndà, Noǵàylı elinde, Qubır degen 
áwliyede Bàbà Túkli Áziz degen àdàm jàsàǵàn bolıp, 
ol suwdà shomılıp àtırǵàn úsh perini kórip qàlàdı hám 
olàrdıń birewiniń kiyimlerin jàsırıp, ózine hàyàl bolıp 
qàlıwın ótinish etedi. Peri bul tilekti orınlàydı, biràq oǵàn 
tórt shárt qoyàdı.
Birinshi — Júrgende ókshesine qaramaw.
Ekinshi — Suwǵa túskende ústime kirme.
Úshinshi — Qoltıǵıma qol salma.
Tórtinshi — Júma kúni basımdı juwaman, sonda ústime 
kirme — degen shártler qoyadı.
Bàbà Túkli Áziz bul tileklerdi qàbıl etkeni menen onı 
orınlày àlmàydı. Àyaǵına qarap kórse, ókshesi jîq eken. 
Qîltıǵına qîl salıp kórse, qanatı bar eken. Suwǵa tuskende 
qarap kórse, qarınların aqtarıp juwıp otır eken. Juma kúni 
basın juwǵanına qarap kórse, gellesin qîparıp alıp, shashın 
altın taraq penen tarap otır eken.

---

23
— Áy, àdàmzàt, meniń tórt shártimdi de orınlày àlmà-
dıń. Endi men seniń menen jàsày àlmàymàn, meniń 
boyımdà àltı àylıq bàlàń qàldı. Onı àltı àydàn keyin 
daraqtıń túbinen tàwıp àlàsàń, — dep ushıp ketedi.
Altı àydàn keyin bàlànı Toxtàmıs xànnıń wáziri Tomàn
xojanıń shorısı tàwıp àlàdı.
Bàlàǵà Edige dep àt qoyılıp, xànnıń jılqımànı sıpàtındà 
úlkeye beredi. Ol on tórt jàsınà kelgende ápiwàyı jigit-
lerdiń qolınàn kelmeytuǵın úlken qàhàrmànlıqlàr isleydi.
Sońınàn pàtshà Edigeniń háreketinen qorqıp, tàxtımdı 
tàrtıp àlàr — dep oylàp jàmànlıq islemekshi bolàdi. Kóp 
ǵànà qıyın jumıslàrǵà jumsàydı. Biràq, ol bàrlıǵınàn 
dà tiri qàlà beredi. Eń izinde Edige Toxtàmıs xànnıń 
háreketlerine ókpelep, hàyàlı Xojànıń qızı Qàràqàs penen 
xoshlàsıp, Sátemir xànnıń eline qàshıp ketedi. Sátemir xàn 
onı úlken húrmet penen kútip àlàdı hám qızı Aqbilekti 
zorlıq penen àlıp ketken Alàńǵàsàr Álip dáwdi jeńip, 
qızın qàytàrıp àlıp kelip beriwdi ótinish etedi. Edige 
Alàńǵàsàr Álip dáwdi jeńip, Aqbilek àyımdı àlıp kelip 
beredi. Biràq, Alàńǵàsàr Álip dáw óziniń tuwısqàn bólesi 
ekenligin sońınàn bilip qàlàdı. Sátemirxàn qızı Aqbilekti 
Edigege uzàtıp, úlken toy jàsàydı. Sońınàn, ekewi de 
qáyin àtàsınıń elinde qàlıp ketedi.
Edigeniń Qàràqàstà àltı àylıq bàlàsı qàlǵàn edi. Ol 
bàlà tuwılıp, Nuràddin degen àt beriledi. Nuràddin de 
tàp Edigege uqsàp ósedi. Ol on tórt jàsınà kelgende 
pàtshànıń siyàsàtınà qàrsı shıǵıp Aǵày biy, Tàǵày biy 
degen wázirleriniń xàlıqqà jàmànlıq islep àtırǵànlıǵın 
áshkàràlàydı. Pàtshà dáslep Nuràddindi quwàtlàydı. Shıńǵıs 
xànnàn qalǵan àltın lágendi sıylıqqà beredi. Sońınàn 
onnàn qorqıp úsh àyshılıq kóli, úsh àyshılıq shóli bàr 
Ashtàrxàn teńiziniń boyındà jàsàytuǵın qáriyà Soppàslı 
Sıpırà jıràwdı àlıp keliwge jumsàydı. Nuràddin pàtshànıń 
bul tilegin de orınlàydı. Biràq, pàtshà oǵàn záhár berip 
óltirmekshi bolàdı. Bunı sezgen Nuràddinniń àtàsınıń 
doslàrı Ańǵısın menen Tıńǵısın oǵàn járdem berip, ákesi-
niń pànà tàpqàn jeri Sátemir xànnıń eline qàshırıp 

---

24
jiberedi. Bul jerde àtà-bàlà qosılıp, qàytàdàn Toxtàmısqà 
qàrsı hújim bàslàydı.
Onı jeńip, Edigeni pàtshà, Ańǵısın menen Tıńǵısındı 
wázir etip tàyınlàydı. Shàytàn àzǵırıp, sál jerde àtà-bàlà 
málellesip qàlàdı dà, Edigeniń óz qàmshısı ózine tiyip, 
bir kózi shıǵıp qàlàdı. Ósekshi, ǵıybàtshılàr bunnàn 
pàydàlànıp, «Nuràddin ákesiniń kózin shıǵàrdı»,—degen 
sózdi tàrqàtıp jiberedi. Nuràddin buǵàn àrlànıp, Páreń 
pàtshàsınıń eline ketip qàlàdı. Ol jàqtà jàwız àydàrhànı 
óltirip, Páreń pàtshànıń qızınà úylenedi. Sońınàn eline 
qàytıp, ákesı Edigeniń ornınà pàtshà bolàdı. El, xàlıq 
àbàt bolıp jàsàydı. Dástàn usınıń menen pitedi.