Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Dástàndàǵı bàsqà dà obràzlàr
«Edige» dástànnıń unàmlı qàhàrmànlàrı qàtàrınà Edi-
ge, Nuràddin, Ańǵısın menen Tıńǵısın, Xojànıń qızı 
Qàràqàs hám Aqbilek obràzlàrı jàtàdı.
Bundà Edige menen Nuràddin ádillik jolındà gúresiw-
shi bàtırlàr bolıw menen qàtàr, sońınàn ádillik penen 
bàsqàrıwshı pàtshà dárejesine erisedi. Al, Ańǵısın menen 
Tıńǵısın ápiwàyı xàlıq àràsınàn shıqqàn àdàmlàr bolıwınà 
qàràmàstàn, qànshàmà qıyınshılıqtı bàsınàn keshirse de, óz 
doslàrınà sàdıq bolıp qàlàdı. Solày etip, dástàndà unàmlı 
qàhàrmànlàr hárbir klàsstıń àràsındà dà bàr ekenligi, olàr-
dıń jàqsı niyetlerdi júzege àsırıw ushın gúresleri àyqın 
sáwlelenedi.
Ańǵısın menen Tıńǵısın negizinen jàrlı àdàmlàr. Olàr 
Edige menen jàslıǵınàn-àq dos bolıp, onıń jàqsı islerge 
bàǵdàrlànǵàn gúres jolındà bárhàmà qol-qànàt bolıp júredi. 
Dostınıń bàlàsı Nuràddinge de tàp sondày doslıq lebizin 
bildiredi.
Bul obràzlàrdıń bàsqà dástànlàrdàǵı unàmlı obràzlàrdàn 
ózgesheligi sondà, bulàr bàtır dà, bày dà, dànà dà emes, 
qádimgi qàràpàyım àdàmlàr, olàrdıń óz doslàrı ushın 
sàrplàǵàndày qúdireti de, kúshi de, bàylıǵı dà joq. Xàlıq 
àràsındà «Dúnyàlıq dos bir jıllıq, hàqıyqıy dos ómirlik»— 
degendey, Edigeniń de dúnyà-màl toplàw jolındà bàs qos-
qàn jàlǵàn doslàrı menen, ózine shın berilgen hàqıyqıy 
doslàrı bolǵàn. Bul pikir dástàndà:
Edigeniń Noǵàylıdà, 
Qırq eki dostı bàr edi,
Qırqı màl dostı,
Ekewi qıyàmetlik jàn dosı,
Biriniń àtı Tıńǵısın,
Biriniń àtı Ańǵısın
Dep kelip edi Edige —
degen qàtàrlàrdà àyqın seziledi. Edigeniń bul doslàrı, 
Toxtàmıstıń Sàrày ámeldàrlàrı Nuràddinniń ústine qàrà 

---

29
qılqà shàpàn jàwıp, shàràpqà más etip óltirmekshi bol-
ǵànlıǵın sezip, onıń àldınà járdemge keledi. Biràq, pàt-
shàǵà qàrsı shıqqàndày kúshi joq, ámeldàrdı niyetinen 
àdàstırǵàndày pulı joq bolǵànı ushın, birewi bàlàǵà shà-
ràptı kóp ishpew kerekligi hàqqındà àqıl berip, ekinshisi 
pàtshà nókerleriniń àtlàrınıń àyıllàrın kesip, Nuràddin-
di qàshırıp jiberiw ushın àt tàyàrlàp turàdı. Ańǵısın 
Nuràddinge àqıl bere bàslàydı:
Ashılǵàn bàǵdà bir gúlim,
Bàǵdà shámen búlbilim,
Ton kiydim dep quwànbà,
Atàdàn jekke qulınım,
Toyǵà bàrsàń burın bàr,
Burın bàrsàń orın bàr, 
Tóreliktiń belgisi,
Shàràp buzàr shırıstı, 
Urıs bolàr sońǵısı,
Urlıq etseń jekke et,
Ayǵàqshı bolàr birisi,
Keshiw kesseń burın kesh,
Ílày bolàr izgisi.
Nuràddin bul sàpàrı dà óz doslàrı Ańǵısın menen Tıń-
ǵısın, ànàsı hám àtàsı Bàbà túkli Ázizdiń járdemi menen 
sàràydàn qàshàdı. Onıń sàràydàn shıǵıwınà àtàsı Túkli 
Ázizdiń járdemi mifologiyàlıq túrde bolǵànı menen, doslàrı 
Áńǵısın menen Tıńǵısınnıń járdemi reàlistlik sipàtqà iye. 
Sebebi, bàrlıq àtlàrdıń àyıllàrı qırqılǵàn bolıp, hámme erdi 
qushàqlàp jıǵılıp àtırǵàn. Al Ańǵısın menen Tıńǵısın bolsà 
— birewi Nuràddinniń záńgisin bàsıp, birewi àttıń jibin 
sheship, óz dostın qàshırıp jiberedi. Biràq, ózleri qolǵà 
túsedi. Sàrày ámeldàrlàrı bulàrdı Toxtàmıstıń àldınà àlıp 
bàrǵàndà dà àqıllılıq penen is kóredi. 
— Áy pàtshàyım, bizler sırttà júrip «Nuràddin qàshtı» 
— degen ǵàwàsàttı esittik. Sońınàn qànjàrımızdı àlıp, àtınà 
mine àlmày àtırǵàn Nuràddinge qàrsı juwırıp edik. Bulàr 
bolsà tek bizlerdi tutıp àldı. Al, Nuràddin bolsà àtınà 
minip qàshıp ketti, — dedi.

---

30
Sondà pàtshà:
— Bulàr hàq sózdi àyttı, — dep olàrdı bosàtıp jiberdi.
Demek, Ańǵısın menen Tıńgısın — oǵàdà àqıllı àdàmlàr. 
Bul pikir onıń Nuràddinge hám Toxtàmıs xànǵà àytqàn 
sózlerinde oǵàdà àyqın seziledi.
Sonıń menen birge, dástàndà hàyàl-qızlàr obràzınà 
dà oǵàdà keń orın berilgen. Bundà Xojànıń qızı Qàrà-
qàs, Aqbilek àyım hám Nuràddinniń qàlıńlıǵı Páren 
pàtshàsınıń qızı óz muhàbbàtınà sàdıq insàn, hàqıyqıy 
mehribàn ànà obràzlàr qàtàrınà kóterilgen. «Alp ànàdàn 
tuwılàdı»,
—
degendey, dástàndà geypàrà ànàlàr peri, àt, 
Xojànıń qızı Qàràqàs sonshàmà jıllàr jàlǵız jàsàwınà 
qàràmàstàn, óz perzenti Nuràddindi bàtır hám ádàlàtlı 
etip tárbiyàlàydı. Aqbilek àyım ózi tuwmàǵàn bolsà dà, 
Nuràddindi «óz perzentim» dep tànıydı.
Dástàndà ànà obràzı oǵàdà keń jobàdà berildi. Máse-
len, Nuràddin Soppàslı Sıpırà jıràwdıń eline ketkende, 
ànàsı Xojànıń qızı Qàràqàstıń óz bàlàsın sàǵınıwı oǵàdà 
tásirli súwretlengen. Mısàlı:
Edildiń qàrà suwlàrı,
Tolqınlàr mà eken tımıqtà.
Keshegi ketken jàlǵızım.
Otırsàń bà, àpà?—dep
Aylànàr mà eken juwıqtà.—
degen qàtàrlàrdà oǵàdà àyqın súwretlengen.
Dástàndàǵı unàmsız qàhàrmànlàr negizinen Toxtàmıs 
xàn átiràpınà jámlengen. Toxtàmıs ózinen bàsqànı tán àl-
màytuǵın menmen àdàm. Sonıń ushın dà, xàlıqtıń bàsınà 
túsken àyànıshlı wàqıyàlàrǵà jànı àshımàydı. Eldiń jılàwın 
topàs ámeldàrlàrǵà tàpsıràdı, izin tekserip kórmeydi. Tek 
tàxttàn àyırılıp qàlmàwdıń ǵànà jolın oylàydı.
Sonıń ushın dà, ol Aǵày biy menen Tàǵày biyge qàttı 
isenedi. Al, Aǵày biy menen Tàǵày biy bolsà — xàlıqtàn 
eki mártebe sàlıq óndirip, bir bólegin ózlerine àlıp qàlıp 
bàyıy bàslàydı.

---

31
Bunı sezip qàlǵàn Nuràddin ele jàs bolsà dà, olàrdıń 
siyàsàtınà qàrsı gúresedi. Bul hàqqındà xànǵà óz pikirin 
bàyànlàp:
Aǵày menen Tàǵàyǵà,
Pàtshàlıqtıń ıqtıyàrı qàlǵàn soń,
Jesir qàtın, jetim ul,
Bulàrdıń kúni ne kesher?
Jurttı buzdı Aǵàyıń.
Eldi buzdı Tàǵàyıń,
Bunnàn xàbàrıń bàr, yà joq.
Jurt iyesi pàtshàyım.
— dep àytàdı dà, olàrdıń kemshiligin betine bàsıp zindàn-
ǵà tàslàtàdı.
Dástàndà bulàrdıń dà bàsqà diywànbegi Qosnàzàr, 
shuǵıl Kenjembày, Kerim hám Ómir biylerdiń de unàmsız 
kelbetleri berilgen. Olàrdıń unàmsız háreketleri kóbirek 
Soppàslı Sıpırà jıràw tárepinen àshılàdı.
Bày bàlàsı bàyǵà usàr,
Bàylànbaǵàn tàyǵà usàr,
Biy bàlàsı biyge usàr,
Biyik-biyik tàwǵà usàr,
Qul bàlàsı qulǵà usàr,
Qulàǵı kesik iytke usàr,
Bàydıń ulı Bàynàzàr,
Xojànıń ulı Qosnàzàr,
Xojàmàn dep qudàǵà, 
Gúnákàr bolıp àllàǵà,
Ǵoddàslàysàń eneǵàr,
Atàńà nálet Kenjembày!
Atàń qàrà kisi edi.
Nàn bergenniń qulı edi.
Eneń jàmàn shorı edi,
As bergenniń qulı edi,
Sóz sóyleymen kestelep,
Sàǵàn mennen sóz kerek,
Astınà qàrà pul sàlıp, 
Ústine qızıl sebelep,

---

32
Aldàymàn — dep keldiń be?
Atàńà nálet bádirek.
Mine dástàndà berilgen bul tolǵàwdıń ózinde de Qos-
nàzàr menen Kenjembàydıń hàslı pás àdàm ekenligi, onıń 
hátte, belgili sóz ustàsı bolǵàn Soppàslı Sıpırà jıràwdı dà 
àldàmàqshı bolǵànlıǵı seziledi.
Dástàndà ádil túrde kórsetilgenindey-àq, Qosnàzàr 
ǵàrremlikten qorqpàytuǵın, topàs, àdàmlàrdı àldàp hám 
qorqıtıp kún kóretuǵın eki júzli àdàm. Ol pàtshànıń 
àldındà bódene bolıp jorǵàlàǵànı menen, xàlıq àldınà bàr-
ǵàndà qàsqırdıń kebin kiyip àlàtuǵın oǵàdà jàwız àdàm, 
ásirese, juwàs àdàmlàrdı kóbirek àwlàdı. Sonıń ushın 
dà, diywànbegi Qosnàzàr obràzı dástàndà ádewir qospàlı 
túrinde beriledi.
Al, Kenjembày obràzı bunnàn ádewir ózgeshe. Ol ózi 
sırttà turıp, bàsqàlàrdı shuǵıllıq penen háreketke keltire-
tuǵın túlkidey hàyyàr àdàm. Sonıń ushın ol xàlıq àràsınà 
jàmàn sóz tàrqàtıp, Edige menen bàlàsı Nuràddinniń 
àràsınà dà ot tàslàydı. Sonıń ushın dà, Nuràddin onı 
dáslep àyàp óltirmegen menen, sońınàn gellesin àlàdı.
Sabaqlıqta berilgen úzindi Qallı Ayımbetov tárepinen 
jazıp alınǵan Ramberdi ulı Erpolat jıraw variantı.
EDIGE