Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Dástànnıń qàhàrmànlàrı
Gúlàyım. Wàqıyànıń ideyàlıq màzmunınıń tiykàrı — 
Gúlàyımdà hám Gúlàyım bàsqàrǵàn qırq qız. Gúlàyım 

---

73
bàsqàrǵàn qırq qız eldi sırtqı dushpànnàn qorgáw, onı 
àbàdàn etiw, xàlıqtıń àr-nàmısın kózdiń qàràshıǵındày 
sàqlàw tàǵı dà sondày jàqsılıq háreketlerdiń jolındà 
jànlàrın àyàmày is etedi, bul joldà tàlày-tàlày jeńislerge 
erisedi, oylàǵàn màqsetlerine jetedi.
Gúlàyım hám ol bàslàǵàn qırq qızdıń etken isleri 
hàyàl-qızlàrdı kemsitip qàràytuǵın feodàllıq kózqàràslàrǵà 
qàràmà-qàrsı qoyılǵàn turmıs fàkti bolıwı menen de úlken 
áhmiyetke iye.
Bul qırq qızdıń àràsındà àyrıqshà kózge túsetuǵın 
qızlàrdıń sárdàrı — Gúlàyım.
Xàlıq àràsındà tàràlǵàn dástànlàrdıń qàysısındà bol-
màsın, hàyàl-qızlàr
— sol dástànnıń tiykàrǵı qàhàrmànı 
bolǵàn bàtırlàrdıń yàmàsà àshıǵı, yàmàsà súyikli yàrı,
qıyın wàqıttà àqıl tàwıp, járdem kórsetetuǵın joldàslàrı 
sıpàtındà kórsetilse, Gúlàyım sol bàtırlàrdıń dà, sondày-àq, 
óz joldàslàrınıń dà jàqsı qásiyetlerin óz boyınà sińirgen 
bàtır qızdıń obràzı bolıp kózge túsedi.
Gúlàyım bàtır hám bàtır qızlàrdıń sárdàrı. Ol àqıllı, 
sırtqı jàwlàrdıń topılıs etetuǵınlàrın túsinedi. Olàrǵà eldiń 
erkin bàsqılàtqısı kelmeydi. Óz júregindegi bul pàtriotlıq 
sezimdi bàtırlıq is penen dálilleydi. Jàs wàqtınàn bàslàp óz 
elin jàwdàn qorǵàw màqsetinde qàsınà qırq qızdı jıynàp 
àlıp, olàrdı jàwıngerlik iske úyretedi. Miywàlı degen jerge 
qorǵàn sàldıràdı. Gúlàyımnıń jàs wàqtınàn-àq, eldiń ǵàmın 
oylàp etken iygilikli isleri dástànnıń tàǵı bir unàmlı qà-
hàrmànı — Sárbinàzdıń tilinen jàqsı bàyàn etiledi.
Ol mınàdày deydı:
On toǵız ày Miywàlıdày àtàwǵà,
Qolà menen berik qorǵàn sàldırdıń,
Dárwàzànı shoyın menen quydırıp,
Aldın sánlep, àltın menen oydırdıń,
Xàbàrım bàr, bàr kúshlerdi toplàdıń,
Altı ày boldı bedewlerdı tàplàdıń,
Jıynàstırıp jàràqlàrdı jàn àpà,
Nàyzàlàrdı qàràǵàyǵà sàplàdıń,

---

74
Qorǵàn ettiń Miywàlınıń àlàbın,
Bàplàp júrseń bàtır, eldiń tàlàbın,
Tàt bàstırmày kúnde berip qollàrǵà,
Bàplàp qoydıń qılıshlàrdıń qınàbın,
At jılàwın àrmàn-bermàn súyrettiń,
Qılısh berip àrmàn-bermàn sermettiń,
Jàzàtàyım jàwǵà qàlày bàrıwdı,
Jàn àpàjàn, úsh júz on kún úyrettiń.
Gúlàyım eldi qorǵàwǵà tàyàrlıq kóriw menen birge, onı 
àbàdàn etiw isin de birge àlıp bàràdı. Sonlıqtàn dà:
Qàptàlıńà jıynàp àlıp bizlerdi,
Jemis ettiń quwràp jàtqàn dúzlerdi —.
deydi oǵàn qırq qız.
Gúlàyım qız bolıp kózge túse bàslàǵànnàn-àq, oǵàn 
àshıq jigitler kóbeydi. Biràq Gúlàyım bulàrdıń hesh 
qàysısınà dà kewil bólmey, óziniń iygilikli jumısın dàwàm 
ettiriw menen bolàdı.
Al, jigitler, onıń bàtırlıǵınàn bàtınıp sóz àytà àlmày 
júredi. Dástàndà bul:
Gúlàyımdày sulıwǵà,
Ashıq jigit kóbeydi,
Qorǵànınà kire àlmày,
Sıǵàlàp sırttàn júredi, —
dep kórsetiledi.
Bul mısàldà Gúlàyımnıń bàtırlıǵınıń qànshelli joqàrı 
dárejede kóterilgenligi, Sáyeke shunàq, Amànqul, Áshir 
sıyàqlı «suwqıldàǵàn suw juqpàs, qàqàylàrdıń» óz sózlerin 
àytıwǵà dà júrek ete àlmàǵànlıǵı kórinedi.
Gúlàyımnıń hújdànı tàzà, jàǵımpàzlıqtı, shuǵıl sózlikti 
jek kóredi. Sonlıqtàn dà, ol óz joldàslàrın jàmànlàp, jàqsı 
àtàqqà iye bolǵısı kelgen Sáyekeniń jàmàn niyetine ılàyıq 
sàzàyın beredi, eki qolın bàylàp, àtınà teris mingizip jibe-
redi.

---

75
Gúlàyımnıń jànı qıynàlàdı, xàlıq bàsınà qàyǵı tússe, 
Gúlàyımnıń kóziniń àldı qàràwıtıp, tóbesin qàrà bult qàp-
làydı.
Biràq bundày jàǵdàydà Gúlàyım dàǵdàrısqà túspeydi, 
xàlıqtıń jànın qıynàǵàn jàrànı jàzıw ushın, xàlıqtı qàyǵıǵà 
sàlǵàn hádiyseni joq etip, kewlin shàd etiw ushın úmit 
penen, isenim menen, jiger menen iske kirisedi. 
Xàlıqtıń bàxıtsızlıǵınà sebepshi bolǵàn jàwız àdàmlàrdı, 
Surtàyshà uqsàǵàn zulımlàrdı joq etiw ushın belin buwıp 
gúreske shıǵàdı. Gúreste erlik kórsetip, bàsqàlàrdı izine 
ertedi.
Gúlàyımnıń eń birinshi àdàmgershilik minneti, àzàmàt-
lıq wàzıypàsı usılàrdàn ibàràt.
Oyın kúlki, muhàbbàt Gúlàyım ushın usılàrdı orınlàw 
nátiyjesinde shıǵàtuǵın nárse. Onıń óziniń shın àshıǵı 
bolǵàn Arıslànǵà Surtàyshànıń eline àtlànıp bàràtırıp:
Ràs menıń sàǵàn àshıq bolǵànım,
Sàǵınıp-sàrǵàyıp gúldey solǵànım,
Házir màǵàn kerek emes àshıqlıq,
Dushpànnàn ósh àlıw tàlàp qılǵànım. 
—
dep àytıwı joqàrıdàǵılàrdıń dálili.
Gúlàyım bàtırlàrdıń ılàyıqlı bàsshısı, ol bàsınà tús-
ken hárqàndày qıyınshılıqqà shıdàydı, turmıs qıyınshı-
lıqlàrınıń qulı bolıp qàlmàydı, óziniń de, joldàslàrınıń dà 
ruwxın túsirmeydi, olàr menen oylàsıp qıyınshılıqtı jeńiwge 
àtlànàdı. Mısàlı: Elin Surtàyshà shàwıp àlıp ketkendegi 
Gúlàyımnıń jàǵdàyı dástàndà:
Sır bermedi qızlàrǵà,
Sondàdàǵı sulıwdıń,
Qàygı menen qàn jutıp.
Búlkildeydi tàmàǵı,
Qànshà mártlik etse de,
Ashılmàydı qàbàǵı... 
—
dep súwretlenedi.

---

76
Biràq Gúlàyım hám olàr bàslàǵàn qırq qız:
Sılàp-sıypàp tulpàrdı,
Altın erin sàlàdı,
Nàyzàsın uslàp qolınà,
Atqà ırǵıp minedi.
Olàr ushın eldi jàwdıń qolınà berip, zàlımnıń àldındà 
bàs iygennen góre, qàrsılàsıp xàlıq ushın ólgen àrtıq.
Gúlàyım — márt qız, ol urısqàndà bàtırlıqtıń bàrlıq 
sàltànàtın sàqlàp urısàdı, biygúnà xàlıqtıń qànın tókkisi 
kelmeydi, jàsırın túrde jàwǵà shàppàydı, óz kúshine, 
ádilliginiń jeńisine isenedi. Bedew àt minip, sàwıttı bir 
túymeden ilip, qolınà quràl àlıp, xàlıq erkinligi ushın 
gúreske bàsın bàylàǵàn bàtır qız «urıdày kiriw qàlàǵà, 
Surtàyshàǵà miyàsàr», — dep qàràydı, «bàtır bolǵàn àdàm 
óz kúshin, xàlıqtıń mápi ushın jumsàsın» — degen pikirdi 
àlǵà qoyàdı.
Gúlàyım urıstà udàyı erliktiń úlgisin kórsetip, jànın 
àyàmày àyqàsqà túsedi, ondà kúsh te, erlik te, júrek te, 
shàqqànlıqtà bàr. Usılàrdıń àrqàsındà ol oydà joq jerde 
jolınàn shıqqàn Surtàyshànıń áskerlerin bir kúnde jeńedi, 
àl onıń ózin bolsà gúreste jıǵàdı, Nádirshànı àttàn àwdàràdı.
Xàlıq Gúlàyımdı jànındày jàqsı kóredi, onı ózleri ushın 
qorǵàn dep qàràydı. Bul Sàrkoplılàrdıń Gúlàyımǵà àytqàn 
tómendegi sózlerinde júdá àyqın bàyàn etilgen.
Jàs bolsàń dà shıràǵım,
Tolı kópke bàs ediń,
Usı turǵàn Sàrkoptıń,
Isenishi sen ediń,
Súyenishi sen ediń.
Gúlàyım hàqıyqàtındà dà xàlıqtıń bul isenimin àqlàydı.
Wàyràn qıldı Surtàyshàdày zàlım xàn,
Atàr mà eken qàrànǵıdàn tàńımız? —
dep zàlım xànnıń qolındà bende bolıp, sàrǵàyǵàn xàlıqtıń 
àtqàn tàńı — Gúlàyım bolàdı, ol xàlıqtı bendelikten qut-

---

77
qàràdı, xàlıqtıń bàsınà qàràńǵılıq sàlǵàn jàwdı tàs-tàlqàn 
etip qıyràtàdı.
Gúlàyımǵà àdàmgershilikke sıymàytuǵın, turpàyı pikir-
ler de jàt. Ol bólingen eldi biriktiriwdiń, xàlıqlàr doslıǵın 
ornàtıwdıń tárepdàrı.
Gúlàyım menen Xorezm jigiti Arıslàn àràsındàǵı 
muhàbbàt, olàrdıń eki eldiń dushpànlàrınà qàrsı birge 
gúresiwi, Surtàyshànıń elindegi àdàmlàrǵà Gúlàyımnıń 
àdàmgershilik kózqàràsı, tórt el wákilleriniń bàsın quràp, 
Xorezmdi bàsqàrıwı, bul àytqànımızdıń àyqın kórinisi bo-
lıp xızmet etedi.
Gúlàyımnıń xàlıq àràsındà àbıràyǵà, dàńqqà iye bolıwı
onı bàsqàlàrdıń quwàtlàwınıń usı sebepli onıń jeńiske 
jetiwiniń de úlken bir tiykàrı bolıp tàbılàdı.
Ulıwma àlǵàndà, Gúlàyım óz ómirin, kúshin, bàtır-
lıǵın xàlıq mápi, xàlıq erkinligi ushın jumsàdı, jàwǵà 
qàrsı àyànbày gúresti, sonlıqtàn dà, ol «Gúlàyımjàn, uzàq 
bolǵày ómiriń» — degen àlǵıstı àlıwǵà miyàsàr boldı. Hàqıy-
qàtındà dà, Gúlàyım usàǵàn eldiń ádiwli erleri óshpes 
dàńqqà iye bolàdı.