Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Qıpshàqlàr sózligi «Kodeks kumànikus»
Ortà Aziyà xàlıqlàrı àràsındà oǵuz-qıpshàq tili ádebiy 
tildiń pàydà bolıwınà tiykàr sàlǵànı sıyàqlı, bul úlkeniń 
xàlıqlàrınıń pàydà bolıwındà qıpshàqlàrdıń qáwimlik birligi 
hám qıpshàq tiliniń tásiri de úlken áhmiyetke iye bolǵàn.
Bul kitàptıń túp nusqàsı XIII ásirde Gotà shrifti 
menen kóshirilgen bolıp, Veneciyànıń Màrk áwliye kitàpxà-
nàsındà sàqlànbàqtà. Onı bul kitàpxànàǵà XIV ásirde 
jàsàǵàn, àtı pútkil dúnyàǵà belgili Itàliyànıń tàlàntlı shàyı-
rı F. Petràrkà 1362-jılı sıylıqqà bergen. Petràrkànıń ózi 
XIV ásirde jàsàǵàn bolsà dà, kitàptıń kóshirilgen dáwiri 
XIII ásir, dep uqtırılàdı.
Venger àlımı Gezà Kun 1880-jılı «Kodeks kumànikus» 
tı làtın tiline àwdàrıp, Budàpesht qàlàsındà bàspàdàn 
shıǵàrdı. Bunnàn keyin bul másele menen kórnekli orıs 
tyurkologi V. Ràdlov shuǵıllàndı. Bunnàn keyin bul másele 
menen qàzàq, ózbek hám qàràqàlpàq àlımlàrı dà keńnen 
shuǵıllànıp kiyàtır. «Kodeks kumànikus»tı izertlewshilerdiń 
hámmesi de «bul miynet negizinen qıpshàq tili tiykàrındà 
pàydà bolǵàn házirgi qàràqàlpàq, qàzàq, qırǵız, ózbek, 
tàtàr, bàshqurt, noǵày, qàràshày, qumıq, qàràyım tilleriniń 
negizi» sıpàtındà qàràydı. 
Bul kitàptà sol XII — XIII ásirlerde jàsàǵàn àtà-bàbà-
làrımızdıń àytqàn tolǵàwlàrı, nàqıl-màqàllàrı, àńız hám 
jumbàqlàrı berilgen. Ondàǵı jumbàqlàrdıń, hátte, házirgi 
qàràqàlpàq tilinde qollànılàtuǵın jumbàqlàrdàn pàrqı joq. 
Mısàlı:
Sende, mende joq,
Senger tàwdà joq,

---

120
Ottà, tàstà joq,
Qıpshàqtà joq. (qustıń súti)
Bul jumbàqtıń túp nusqàsındà «sende, mende joq» 
degen sózdiń izindegi «joq» sózi «yoq» dep berilgen.
Uzın àǵàsh bàsındà,
Ullı bitis bitirdim. (kesew)
Jàzdà jàbıwlı toqpàq jàtır.
(kirpitiken)
Jàzdà jàbıwlı qàyıs jàtır.
 
 
 
(jılàn)
Beldewde bes àt,
Besewi de qàsqà àt. (bes bàrmàq)
Mine, bul mısàllàr XIII ásirdegi kitàptàn àlınıwınà 
qàràmàstàn, házirgi oqıwshılàr ushın dà túsinikli bolıp 
tàbılàdı.
Bunıń menen «Kodeks kumànikus» tıń búgingi sózi-
mizden heshqàndày pàrqı joq dep te qàràwǵà bolmàydı. 
Sózlikte kórsetilgenindey-àq: dúyshembi-tushànbe; Siyshembi 
-seshànbe, sárshenbi-shàrshàmbe; piyshembi-pànshàn-be; 
jumà-àynà; shembi-sàbàt kúni; ekshembi-ekshàmbe bolıp 
jàzılǵàn.
Qàlày bolǵàndà dà, «Kodeks kumànikus»tıń tili qàrà-
qàlpàq tiline júdá jàqın. Al, sózliktiń àtı máselesine 
kelsek, kitàptıń àtàmàsı làtın tili tiykàrındà berilip, 
«Kodeks» — sózlik degen mánini àńlàtıp, «kumànikus» 
(kumànlàr) — «qıpshàqlàr» degen pikirdi àńlàtàdı. Sonıń 
ushın dà, bul kitàptıń àtı «Qıpshàq tiliniń sózligi»,—
degen 
sheshimge kelemiz.
XIII ásirde ádebiyàt penen birge til ilimi de keń 
ràwàjlànǵàn edi. Bul kitàp, negizinen, til ilimine bàǵısh-
lànǵànı menen de, onı ádebiy estelik sıpàtındà dà qollàw-

---

121
ǵà bolàdı. Sonlıqtàn dà, ol til hám ádebiyàt ilimi ushın 
teńdey xızmet àtqàràdı.