Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Qorqıt ata estelikleri
Qorqıt ata kitabı «Kitab dedam Korkut» oǵuz-qıpshaq-
lardıń qaharmanlıq dástanı bolıp, VIII— XII ásirlerdegi 
Sırdárya boyın jaylaǵan Oǵuz-qıpshaqlardıń ómirinen 
payda bolǵan ádebiy estelikler bolıp esaplanadı. Qorqıt 
waqıyaları negizinen VIII ásirde payda bolsa da, kitap 
negizinen XVI ásirde Azerbayjanda xatqa túsirilip «Kitab 
dedam Korkut ǵali lisan tayfa oǵuzan» degen at penen 
málim.
Qorqıt ata kitabınıń negizgi syujetleri Sırdárya átirapın-
daǵı Jańakent qalasınıń dógereginde payda bolǵan. Qorqıt-
tıń sol jerde jasaǵanlıǵınıń da ózi bul pikirdi tastıyıqlaydı. 
Biraq belgisiz sebepler menen bul kitap Kavkazǵa qaray 
awısıp ketken. Jer, suw atamaları jaǵınan ádewir ózge-
rislerge ushıraǵan. Bul máselege úlken itibar bergen V. Bar-
told óziniń «Túrk eposı Kavkazda» degen miynetinde 
«Bunıń eń baslı sebebi jırdıń payda bolǵanınan jeti ásir 
keyinirek xatqa túsiriliwi edi. Sonıń ushın da, jırdıń 
payda bolǵan watanı, hátte atamaları ádewir ózgeriske 
ushıradı»
— dep dálilleydi. Sebebi shıǵarmanıń baslı qahar-
manınıń ózi de Qorqıt jasaǵan zamanǵa hasla sáykes 
kelmeydi. XII ásirdiń aqırında Kavkazda xanlıq etken 
Qara qoylı túrkmenleriniń xanı Bayandur xan. Biraq ta 
dástandaǵı waqıyalar bunnan anaǵurlım ertede IX ásirdegi 
Oǵuz-qıpshaq birlespesiniń waqıyaların sóz etedi.
Ded (deda) sózi negizinen eski saklardıń sózinen alın-
ǵan. Túrkshe «ata» degen maǵananı bildiredi. Qorqıt ata 
kitabınıń házirge shekem eki nusqası saqlanǵan bolıp, 
birinshisi — Drezden (Germaniya) nusqası, al ekinshisi 
Vatikan (Italiya) nusqaları bolıp esaplanadı. Drezden 
nusqasında on eki syujet saqlanǵan bolsa, Vatikan nus-
qasında sonıń tek altawı ǵana saqlanǵan. Qorqıt ata 

---

122
haqqında qaraqalpaqlar arasında da kóp ǵana ańızlar 
saqlanǵan. Jırdıń baslı qaharmanı da Qorqıt ata kópti 
kórgen kósem jıraw. Xan aldında sózin ótkize alatuǵın 
keńesshi. Qolına qobız alıp shertse, sazınıń jetken jeri 
qozǵalıp, kózi túsken jer kógerip shayqalıp sala beretuǵın 
dana jıraw. Qolına qobız uslaǵan ellerdiń bárinde de 
bul haqqında úlken ańızlar qalǵan. Jırawlardıń aytıwına 
qaraǵanda, qobızdı oylap tapqan da, eger qolına alsa, 
júregi tas bolıp qalǵan adamdı saz benen, sóz benen 
jılatatuǵın da sol — Qorqıt.
Qorqıttan miyras bolıp qalǵan on eki jırdı, on eki 
dástan — dep atasa da boladı. Atap aytqanda, bundaǵı 
waqıyalardıń bári de IX— XII ásirlerdegi oǵuz-qıpshaq 
qáwimleriniń sırtqı hám ishki dushpanları menen soqlıǵı-
sıwları sóz etilgen. Qorqıt ata kitabında 1043-jılı Jańakentti 
taslap qashqan shah Máliktiń atı ataladı. Tariyxıy derek-
lerde Málik sahaba arablar basqınshılıǵı dáwirinen qal-
ǵan eń sońǵı xan sıpatında da kórinedi. Bul haqqında 
qaraqalpaq shejirelerinde de ayırım maǵlıwmatlar bar. 
Máselen, Berdaqtıń «Shejire» dástanında:
Ánes, Málik eki kisi,
Payǵambardıń sahabası,
Ánes qazaqtıń babası,
Sonnan alash bolǵan eken.
Máliktiń ulı Razı haq,
Jaslıǵında qoydı ǵulpaq,
Kiygen eken qara qalpaq,
Sonnan qaraqalpaq bolǵan eken.
Qorqıt ata kitabınıń dáslepki bólimi naqıl-maqal sózler-
den baslanadı. Bul sózlerdiń kópshiligi bizge tanıs. Hár 
kúni oshaq bası aytılıp júrgen sózlerden parqı joq. Biraq 
sóz bolǵanda da eń jaqsıları saylap alınǵan. Haqıyqıy 
poeziya dep atasa boladi. Mısalı:
Baylıq baxıt ákelmes,
Salma teńiz toltırmas,

---

123
Ózimshil ózgeni oylamas,
Menmendi quday sıylamas,
Sabırlı at súrinbes,
Menmenge baxıt berilmes,
Erkelep ósken qız bolmas,
Ózińnen tuwmay ul bolmas,
Jattıń ulı qashaǵan,
Ózgeniń qızı oshaǵan,
Úyilgen topıraq taw bolmas, 
Doslasqan el jaw bolmas,
Eshekten tulpar bolmas,
Mıyqıdan suńqar bolmas,
Kók shóp ósip, taw bolmas,
Gúl suwıqta óspes,
Ketik qılısh kespes
Tozǵan paxta bóz bolmas,
Áwelgi dushpan el bolmas,
At qıynalmay jol baspas,
Jaraqlı dushpan baǵınbas,
Sıqmar jomart atanbas,
Ósekshil órge óte almas,
Anası jamannıń — qızı jaman,
Atası jamannıń — ulı jaman.
Atanıń kewli balada,
Balanıń kewli dalada.
Hayal-qızlar obrazı Qorqıt ata dóretiwshiliginde ayrıqsha 
ózgesheliklerge iye. Ol hayal-qızlardı er adamlardan ajı-
ratıp qaramaydı. Kerisinshe, hádden zıyat qásterleydi. 
Hayallardaǵı gózzallıq, olardaǵı opadarlıq, aqıl-parasat 
dúnyası, analıqtıń mehribanlıq kelbetin Qorqıt oǵada tásirli 
súwretleydi.
Qorqıt ata kitabınıń jazılıw úlgisin poeziya dep qarasa 
da boladı yaki bolmasa prozadaǵı sheshenlik sóz,
— 
dep 
qarasa da boladı. Yaǵnıy, folklor menen tıǵız baylanısqan 
dástanlıq usılda jazılǵan. Dástannıń til qurılısı bolsa, 
negizinen túrkmen hám ázerbayjan tillerine oǵada jaqın 
keledi. Biraq qıpshaq belgileriniń de bar ekenligin seziwge 
boladı.

---

124
Qorqıt ata kitabı on eki bólek jırdan ibarat. Olardıń 
hárbirin óz aldına kishkene bir dástan dep qarawǵa 
boladı. Dástanlar haqıyqatında da, tilge bay, syujetlik 
mazmunı jaǵınan tariyxıy haqıyqatlıqqa oǵada jaqın bolıp, 
VIII— XII ásir waqıyaların óz ishine aladı.
Qorqıttan kóp sóz qalǵan. Bunı hárbir jıraw ózinshe 
jetildirip, ayırımları awızeki xalıq dóretpesi qorına da ótip 
ketken. Onıń oǵada danıshpan jıraw bolǵanın tómendegi 
tolǵawı da tastıyıqlaydı:
Mısalı:
Adam ishpes ashshı suwdıń aqpaǵanı jaqsıraq,
Jılqı jemes jaman shóptiń óspegeni jaqsıraq,
Dańq ápermes balanıń, ákesiniń belinen bolmaǵanı jaqsıraq,
Jalǵan sózdiń dúnyaǵa kelmegeni jaqsıraq.
Bilimli, intizamlı adamlarǵa baxıt bergey,
Tóreli sóylegen adam toqsan jıl ómir kórgey.
Iyesiniń iyisin ózge bilmes, at biler,
Kóshkenlerdiń qádirin ózge emes kóshek biler.
Júk artqannıń qádirin, júkshi emes eshek biler.
Qızıl júzdiń qádirin qız bilen jawan biler,
Jer qunarın shóp penen awqatlanǵan ań biler.
Jer tegisin juwırǵan kiyik bilen qunan biler,
Jır mánisin el menen sırlasıwshı jıraw biler.
Qorqıt atanıń qosıqlarında tap usınday qulaqqa qonımlı 
didaktikalıq máseleler oǵada bay bolıp keledi. V.Bartold: 
«Qorqıt ata túrk taypalarınıń kórer kózi de, sóyler sózi de 
boldı» degen sózdi aytqan eken. Bul jaǵınan qaraǵanda, ol 
aqılı asqan qariya. Kórkem sózdiń sultanı bolǵan adam. 
Sonıń menen birge, ol oǵada sınshı. Óz zamanı haqqında 
tóreli pikirler ayta alǵan.

---

125