Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Sorawlar hám tapsırmalar:
1.
Erte dáwir ádebiyatınan kimlerdiń dóretpelerin bilesiz?
2.
«Orxon-Enisey» jazıwlarında qanday qaharmanlar bar?
3.
«Qorqıt ata» kitabında jaqsılıq penen jamanlıq ara-
sındaǵı ayırmashılıqtı qalay sáwlelendirgen?
4.
«Oǵuznama»da Kún, Ay, Juldız, Kók, Taw, Teńiz 
túsinikleriniń kelip shiǵıwı qalay berilgen?
5.
Erte dáwirdegi ádebiy shiǵarmalardan úzindiler yadlań. 
SULAYMAN BAQÍRǴANIY
Sulayman Baqırǵanıy orta ásirlerdegi diniy-filosofiyalıq 
tasawwif táliymatınıń kórnekli wákilleriniń biri, óz dáwi-
riniń ullı oyshılı, talantlı shayır, danıshpan alım bolǵan. 
Túrkiy tasawwif poeziyasınıń tiykarın salıwshısı Axmed 
Yassawiydiń shákirti. Onıń Axmed Yassawiydiń shákirti 
ekenligin tómendegi hikmetlerinen de kóriwge boladı:
Sháriyattı sózlegen, tariyqatti izlegen, 
Haqıyqattı bildirgen shayxım Axmed Yassawiy.
Sulayman Baqırǵanıy 1123-jıllar shamasında tuwılǵan. 
Xalıq arasındaǵı ańız-áńgimelerge qaraǵanda, ol Axmed 
Yassawiyden birneshe jıl tálim alıp, ilim-bilimin xalıqqa 
taratıw ushın ruqsat aladı.
Axmed Yassawiy «Sen mendegi barlıq ilim-bilimdi 
úyrendiń, endi pirlik, ustazlıq xizmetti baslawıń kerek. 
Erteń tań azanda esigińniń aldına kelip bir túye shógedi, 
sol túyeni minip, bas jibin basına qoy. Túye qay jerge 
barıp shókse, sol jer seniń mákanıń bolar»— dep ruqsat 

---

132
beredi. Sulayman jáne birneshe jıl shákirtlikte júrip, ilim-
bilimimdi ele de tereńlestirsem degen oyınıń bar ekenligin 
bildirse de, ustazı óziniń pikirinde qaladı. Haqıyqatında 
da, erteńine azanda esiginde túyeniń shógip atırǵanın 
kóredi. Túyeni minip, bas jibin basına qoyadı. Túye 
Xorezm elatınıń kún batıs tárepine barıp shógedi. Tur-
maydı, Sulayman Baqırǵanıy tilek tileydi, túye turmaydı. 
Aqırında túye (bozlaydı) baqıradı. Orta ásirlerdegi jazba 
esteliklerde «bozlaydı» sózi qollanılmaǵan, onıń mánisi 
«baqırdı» sózi menen ańlatılǵan. Sol jerge Baqırǵan atı 
sonnan berilgen, — delinedi xalıq ápsanalarında. Sulayman 
Baqırǵanıydıń kelip qonıs basqan mákanı házirgi Qaraqal-
paqstan aymaǵı bolıp, onıń qábiri de Moynaq rayonındaǵı 
Hákim ata áwliyesinde jaylasqan. Onıń ne ushın «Hákim» 
atalıwına baylanıslı da tómendegi ápsana ushırasadı: Ol 
jas waqtınan baslap Axmed Yassawiyden tálim aladı. Bir 
kúni Xızır Ilyas baba Sulaymannıń bul háreketine qayıl 
bolıp: «Hákimlik is islepseń, endi atıń Hákim Sulayman 
bolsın»,
— dep duwa oqıydı. Sonnan Hákim Sulayman atal-
ǵan. Bul tuwralı maǵlıwmatlar onıń «Xızır Ilyas atam 
bar» hikmetinde de saqlanǵan:
Eski-túski bórkim bar, sarıq-sarsıq kórkim bar,
Shayxım otınǵa aytsa, barmasqa ne erkim bar,
Tonım otınǵa shulǵap, denem suwıqqa terlep,
Ishqıdan muxabbat izlep, Xızır Ilyas atam bar.
Sulayman Baqırǵanıy 1186-jılı qaytıs boladı. Ol Axmed 
Yassawiyden keyingi tásawwif aǵımınıń eń kórnekli wákil-
leriniń biri bolıp, tek Orta Aziyada emes, al, Edil, Jayıq 
boyı xalıqları — tatar, bashqurtlar arasında da «Hákim ata» 
atı menen keńnen belgili.
Tásawwif aǵımınıń úlken wákili jerlesimizdiń hikmetleri 
qaraqalpaq tilinde ele tolıq járiyalanbadı.
Alisher Nawayı óziniń «Nasaymul-Muxabbat» shıǵar-
masında Axmed Yassawiy hám onıń shákirti Sulayman 
Baqırǵanıy tuwralı bılay dep jazadı:

---

133
«Hákim atanıń atı Sulaymandur,
Xoja Axmed Yassawiydiń murididur».
Tasawwif táliymatında ádalatsızlıq, jamanlıq, paraxorlıq, 
nadanlıq, dúnyaparazlıq illetiniń rawajlanıwına sharayat 
jaratıp bergen bul dúnyanı, baylıqtı, nápsini kewilden 
quwıwǵa shaqırıq taslanadı, ruwxıy páklik úgit násiyat 
etiledi. Sulayman Baqırǵanıy: 
Sháriyat bazarında tahsil kerek,
Taıyqat bazarında taqsır kerek,
Haqıyqat bazarında ásir kerek,
Álem yıǵnap, haq ásirin bilse bolmas. 
— degen hikmetli sózlerinde haqıyqatlıq haqqında dúnya 
jıynap haqıyqatlıqtı bilip bolmaytuǵunlıǵın sóz etedi.
Tasawwifte insan uluǵlanadı. Sonıń ushın, Sulayman
Baqırǵanıy óziniń hikmetleriniń birinde:
Kimdi kórseń Xızır bil,
Túndi kórseń qádir bil, 
— dep jazadı.
Yassawiya aǵımında — «nápsi» tárbiyası tiykarǵı orınlar-
dan birin iyeleydi. Nápsi insandı haq jolınan adastıradı. 
Nápsini tárbiyalaw, jamanlıqlardan tazalanıw, jigerdi bek-
kemlep, onı qadaǵalawdı kúsheytiw zárúrligi aytıladı.
Haq jolına erisiw ushın kewilden menmenlikti quwıw 
nápsini tárbiyalawdaǵı birinshi qádem esaplanadı:
Qutǵarǵu ózińni bunda qullıq birlan,
Kirmegil tamuǵ (dozaq) ishra «men»lik birlan
Axmed Yassawiyde «Allanı bilgenler nápsine hákimler-
dur» degen pikir ushırasadı.
Sulayman Baqırǵanıydiń nápsi haqqında jazılǵan hik-
metlerinde bul ayqın kózge taslanadı:
Nápsim aytur: bul dúnyanıń múlkin bolsam,
Qıtay, Qırǵız, Qıpshaq, Hindistandi alsam,
Aǵıban Chın, altın, gúmis tánlik qılsam,

---

134
Baxıt etse, bir ganj dúzip jatayın der.
Ruwxım aytur: sháriyattıń ilimin bilib,
Ilim birla tarıyqatnıń yolın bilib,
Sáhár waqta oyawlıqtı ádet qılıb,
On besh yashdıń qalmısh namaz óteyin der.
Sonday-aq ol hikmetlerinde «Muńlı ájız boldım men, 
nápsimdi ózden juldım men», «Basıp nápsińdi óltir, qızıl 
júzińdi soldır, Hákim Sulayman quldur, satıp jesin dár-
wishler», «Qul Sulayman sen gúnahkar, nápsińe ot bergil 
zinhar», h.t.b dep jazadı.
Haqıyqatında da, insannıń ruwxıy dúnyasınıń ózgeri-
wine tásir jasaytuǵın nápsi tárbiyasına Baqırǵanıy babamız 
eń tiykarǵı dıqqattı awdarǵanın kóremiz.
Sulayman Baqırǵanıydıń hikmetlerin úyrenip qaraǵanı-
mızda, onıń tek túrkiy tásawwif poeziyasınıń ǵana emes, 
al, arab-parsı tilinde jazılǵan hikmetler, tásawwif ulama-
larınıń miynetleri menen jaqsı tanıs bolǵanı kózge tas-
lanadı.
Sulayman Baqırǵanıy ómiri hám dóretiwshiligi ele de 
izertleniwdi talap etetuǵın máselelerdiń biri. Sabaqlıqta 
alınǵan materiallar filologiya ilimleriniń doktorı profes-
sor Sh. Ábdinazimovtıń «Sulayman Baqırǵanıy hikmetleri» 
temasındaǵı kólemli maqalasınan paydalanıldı.