Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

OǴUZNAMA
Oǵuznama yaki Ógiz xan haqqındaǵı dástan negizinen 
oǵuzlardıń IX— X ásirdegi Aral teńizi menen Kaspiy 
teńizi aralıǵındagı Kongar pecheneg birlespeleri tiykarında 
payda bolǵan. Bul jaǵınan qaraǵanda qaraqalpaqlardıń 
ótmish tariyxı menen birqansha jaqınlasıp baradı. Sol 
dáwirdegi tariyxıy dereklerge súyensek, oǵuzlar pechenegler 
menen birikken. Sońınan Kiev rusı knyazları menen 
aralasıp, Don dáryasınıń boylarına jaylasqan. Bul biziń 
babalarımız bolǵan «Qara bórikliler»di eske túsiredi. 
Biraq sol nárseni eske alıw kerek, ol waqıtları oǵuz hám 
qıpshaq uǵımları keń maǵanada edi. Sonıń ushın da ol 
Orta Aziya, Qazaqstan hám Kavkazdıń birneshe túrk tilles 
xalıqların payda etti. Al qara bórikliler bolsa, sol oǵuz-
qıpshaq taypasınıń tek bir bólegi gána edi. Sonlıqtan da, 
biziń mádeniy tariyxımızdıń tórkini sıpatında kórindi. Usı 
tiykardan qaraǵanda «Oǵuznama» barlıq túrk tilles xalıqlar 
ádebiyatına ortaq shıǵarma bolıp esaplanadı. 
«Oǵuznama»nı qosıq penen yaki qara sóz benen jazıl-
ǵan dástan dep bahalaw múmkin. Onıń jazılıw forması 
qara sóz bolǵanı menen sózlerdiń sırtqı uyqasları, ırǵaqları 
oǵada sheberlik penen berilgen. Soǵan qaray otırıp, onı 
poeziya dep te ataw múmkin. «Oǵuznama» tiykarınan 12 
baptan ibarat bolıp, hárbir bapta Oǵuz batırdıń qaharman-
lıqları sóz etiledi.
Oǵuz batır haqqında túrk tilles xalıqlar arasında kóp 
ǵana ańızlar taralǵan. Olardın bárin de tariyxıy jaqtan 
tuwrı jazılǵan dep qarawǵa bolmaydı. Biraq olardıń 
ayırımları tariyxıy waqıyalar menen sabaqlas bolıp, keyingi 
waqıtları xatqa túsken. Negizinen túrkiy xalıqlarınıń kelip 
shıǵıw waqıyaları menen baylanıslı. Shıgárma til ózge-
sheligi jaǵınan «Qorqıt ata» jırına oǵada jaqın turadı.
Biraq dástandı bayanlaw usılı Orxon-Enisey jazıwların 
eske túsiredi. Mısalı: «Bolsın dedi olar, onıń sıqılı 
usınday. Endi bunnan soń súyinish taptı. Ótken kúnler-
den bir kúni Ay qaǵan tolǵattı, kóz jarıp ul bala tuwdı. 

---

126
Usı uldıń júzi kók edi, awzı ottay qızıl, kózleri qızǵılt, 
shashları, qasları qara edi. Perishtelerden góre kóriklirek 
edi. Usı bala anasınıń kóksiniń uwızın tatıp kórip, onnan 
keyin embedi. Shiyki gósh, sharap soradı. Tilge kele 
basladı. Qırq kúnnen soń eńbekledi, júrdi, oynadı. Ayaǵı 
ógizdiń ayaǵınday, beli bóriniń belindey, jawırını buǵanıń 
jawırınınday, gewdesi ayıwdıń gewdesindey edi. Tula boyın 
qalıń túk basıp ketken, jılqı baǵıp, atqa minip, ań awlap 
júrgen edi. Kúnlerden kúnler, túnlerden túnler ótip jigit 
boldı.
Dástan usılayınsha dawam etip kete beredi. Oǵuzdıń 
ákesiniń kim ekenligin de aytıp bere almaydı. Al anası 
bolsa Ay. Onnan tuwılǵan bala qırq kúnniń ishinde 
birden erjetip ketken. Hátteki adamǵa uqsaǵanı menen 
túr-túsi buǵaǵa megzeydi. Bul jaǵınan avtor adam balası 
Gavmart yaǵnıy (Buǵa adam) Koyumars haqqındaǵı shıǵıs 
ańızlarına eliklegenligi sezilip turadı.
Haywan sıpat bul adam qanday bolǵanda da, ózin 
aqıllı sezedi. Ań awlaw menen shuǵıllanadı. Adamzat hám 
jılqılarǵa qáterli bolǵan ańlar menen gúresedi. Máselen, 
ol ańlardıń hámmesine qáwip salǵan múyiz tumsıq penen 
ayqasıp, onı jeńedi. 
Ótken kúnlerdiń birinde Oǵuz qaǵan tańrisine sıyınıp 
turǵan edi. Aspannan bir kók jarıq tústi. Kúnnen jaqtı, 
aydan qarańǵılaw edi. Oǵuz qaǵan kórdi, sol sáwleniń 
arasında bir qız bar edi. Onıń basında ottay sáwle 
shashıp turǵan bir meńi bar edi. Kúlse aspan qudayı 
kúletuǵın, jılasa aspan qudayı jılaytuǵın dárejede edi. 
Oǵuz qaǵan sol qızǵa úylenedi hám onnan Kún, Ay, 
Juldız dep atalǵan úsh perzentli boladı. Soń jane Kók, 
Taw, Teńiz degen perzentleri boladı.

---

127