Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

XOJÀ AXMET YÀSSÀWIY
Ortà Aziyàdàǵı sufizm táliymàtınıń 
eń kózge kóringen wákillerinen biri Xojà 
Axmet Yàssàwiy túrkiy xàlıqlàr àràsınàn 
shıqqàn belgili dànıshpànlàrdàn biri. Ol 
1105-jılı tuwılǵàn dep esàplànsà, àl ólgen 
jılı námálim.
Xojà Axmettiń Yàssàwiy àtànıwı negizi 
Yàssi qàlàsınıń tàriyxı menen bàylànıslı. 
Sebebi, Yàssi Sırdáryà boyındàǵı eń eski 
qàlà bolıp, X ásirden bàslàp Túrkstàn bolıp ózgergen.
Yàssàwiy júdá ulàmà àdàm bolıp, ol quràn tàfsifin 
pútkil túrkiy dúnyàsınà tànıtqàn àdàm. Sonıń ushın dà, 
«Mekkede-Muhàmmed, Túrkstàndà
— Xojà Axmet»
— dep 
àtàlǵàn. Hátte Amir Temurdıń ózi de bul ullı háziret 
àldındà bàs iyip, onıń qábirine úlken màqbàrà qurǵızǵàn. 
Bul màqbàrà házir de bàr.
Muhàmmed pàyǵàmbàr óliminen keyin, bàsqà sàhàbàlàr 
musılmàn dinine de àyırım ózgerisler kirite bàslàǵàn. Dindi 
mámleketlik bàsqàrıw menen pútkilley àràlàstırıp jibergen. 
Usındày jàǵdàylàrǵà bàylànıslı ómirde àyırım nàràzılıqlàr 
pàydà bolǵàn. Din iyeleri: «Bul dúnyàdàǵı biybàstàqlıqlàrdı 
tek o dúnyàdà ǵànà jàzàlàydı», — degen sheshimge kelgen. 
Usındày sebepler menen sufizm táliymàtı kelip shıqqàn.
Lekin, sufizm táliymàtınıń tiykàrı, tárki dúnyàshılıq 
emes edı. Sebebi, sufistler sàp musılmànshılıqtı, onıń 
qàǵıydàlàrın buzbàwdı úgitleydi. Quràn súrelerine ámel 
etiwdi ótindi. Biràq xàlıqtıń sàwàtsızlıǵınàn pàydàlànıp, 
àyırım hákimlık topàrlàr ózlerine pàydàlı bolǵàn ózgerisler 
kirgizdi. Sufizm sondày ádàlàtsızlıqlàrǵà qàrsı nàràzılıq 
tiykàrındà kelip shıqtı.
Xojà Axmet Yàssàwiy tàp usı dáwirde jàsàdı. Ol quràn 
táliymàtın tereń iyelegen tàlàntlı ulàmà bolǵànı ushın dà, 
bul táliymàttı pák hàlındà túrkiy dúnyàsınà tànıstırǵàndı 
àbzàl kórdi. Sonıń ushın ol, óziniń shàyırlıq sheberligin 
de islàm dúnyàsınà bàǵıshlàdı.

---

128
Ol óziniń dáslepki hikmetlerinde tárki dúnyàshılıqtı, 
dárwishlikti màqullàydı. Sebebi, onıń «bul dúnyà dà, o 
dúnyà dà gózzàl jàràtılǵàn»,— degen pikirlerinen bunı ànıq 
àńlàwǵà bolàdı. Ol Quràndı àdàmzàttıń bàxıtlı jàsàwı 
ushın eń qúdiretli kúsh
— dep biledi. Biràq onıń qàǵıy-
dàlàrın buzıp àtırǵàn àdàmlàr menen gúresiw jolındà 
ádewir qıynàldı. «Olàrdı tek Allàtààlà jàzàlàydı» degen 
sheshimge keledi. Sonıń ushın dà, Islàmdı uǵit-násiyàtlàr 
tiykàrındà, sol Muhàmmed pàyǵàmbàr táliymàtı negizinde 
sàqlàp qàlıw ushın gúresedi.
Xojà Axmet Yàssàwiy sol tiykàrdà àdàmlàrdı ádàlàtlı 
hám insàplı bolıwǵà shàqırdı. Sonıń ushın dà ol óz hik-
metlerinde:
Qàzı imàm bolǵànlàr,
Nàhàq dàwà qılǵànlàr,
Aqırzàmàn bolǵàndà,
Yuk àstındà qàlàrlàr.
Hàràm tàmàq hákimler.
Jáhán màlın àlǵànlàr.
Óz bàrmàǵın tishlàbàn.
Qorqıp turıp qàlàrlàr.
— dep jàr sàlàdı.
Xojà Axmet Yàssàwiy negizinde úlken tàlàntlı shàyır 
bolǵàn. Ol bàrlıq tàlàntın islàm táliymàtınà bàǵıshlàp, 
«Diywànı Hikmet» dep àtàlǵàn úlken kitàp jàzǵàn. Bul 
kitàp túrkiy tiliniń Qıpshàq diàlektinde jàzılǵàn. X ásirden 
qàlǵàn estelik bolıp, bárshe túrkiy xàlıqlàrınıń miyràsı 
sıpàtındà xızmet etedi. Sóz qurılısı jàǵınàn qàràqàlpàq 
tiline de ádewir jàqın.
Yàssàwiy: «hàqıyqàtlıq shegàràlàrı tek o dúnyàǵà bàrǵàn 
jerde ǵànà àshılàdı» — dep boljàydı. Sebebi, «Adàmlàr bul 
dúnyàdà kóp ǵànà gúnà islerdi isleydi. Bul islerdi heshkim 
bilmeydi dep oylàydı. Biràq Allàtààlà hárqàndày jàqsı hám 
jàmàn islerden xàbàrdàr. Ol ekinshi dúnyàǵà bàrǵànındà 
qàytàdàn tiriltip, óziniń ádàlàtlı húkimin shıǵàràdı»
—
degen sheshimge keledi.

---

129
Sonıń ushın dà, «ekinshi dúnyà, ádàlàt dúnyàsı», dep 
túsindiredi.
Mısàlı:
Bàsım topıràq, kózim topıràq, ózim topıràq,
Hàqıyqàtqà jetermen — dep ruwxım tàrqàq,
O dúnyàdà bolàr eken tek hàqıyqàt,
Tàmshı bolıp jer àstınà kirdim mine.
Xojà Axmet Yàssàwiy insànlàrdı pák hám ádàlàtlı 
bolıwǵà shàqıràdı. Onıń pikiri boyınshà «Hárqàndày 
dànàlıq, ullılıq àdàmlàrdıń bir-birewine bolǵàn múriwbeti-
nen bàslànàdı. Adàmnıń jàqsılıǵı buzıqlıqtàn sàq bolıw, 
hárqàndày ǵàrip-qáserlerge járdem kórsetiw àrqàlı belgi-
lenedi», deydi.
Yàssàwiy olàrdıń Allàtààlàǵà shın beriliwshiligin màqul-
làydı. Biràq, miynetten qàshıwın biykàrlàydı. Sonlıqtàn 
dà ol, hárqàndày mómin àdàm sàdàqà àlıwǵà hàqılı, 
dep esàplàmàydı. Máselen ol: «Birinshi gezekte màyıp 
àdàmlàrǵà sàdàqà beriń»,
— dep àytsà dà, biràq «Onıń 
ne sebepten màyıp bolıp qàlǵànın soràń. Eger ol gúnàsız 
àdàmlàrǵà jábir berip màyıp bolıp qàlǵàn bolsà, ondày 
àdàmlàrǵà sàdàqà beriw gúnà»— deydi. «Yàǵnıy sàdàqà 
eki tàypàdàǵı àdàmlàrǵà tiyisli: Birinshisi
—
miynet islewge 
múmkinshiligi joq màyıp, ǵàrrı hám bàlàlàrǵà, ekinshisi
—
ózińniń bilmegenińdi úyretken àdàmǵà. Hárqàndày àdàm 
Allàtàalànıń bendesi. Sonıń ushın dà, birewdiń bàylıǵın 
qızǵànıw, birewdiń gáripligin pesh qılıw hàslà múmkin 
emes. Eger, hàdàllıq penen tàbılǵàn bàylıq bolsà, Allà onı 
àlǵıslàydı. Al, eger, sútxorlıq penen jıynàlǵàn bàylıq bolsà, 
keleshekte onıń dà soràwı bàr»— dep túsindiredi. Sol ushın 
dà ol óz hikmetlerinde:
Dànà bolsàń ǵàriplerdiń kewlin àwlà,
Eldi gezip, jetimlerge mehir áyle,
Nápsi jàmàn buzıqlàrdàn moyın tàwlà,
Moyın tàwlàp, dáryà bolıp tàstım mine.
— dep jàzǵàn.
9 — Qàràqàlpàq ádebiyàtı, 7 kl.

---

130
Yàssàwiy din iyelerin Allàtààlànıń húrmetli elshileri —
dep tànıydı. Sonıń ushın olàrǵà dà, qàyır-sàdàqà inàm 
etiw kerek.
Biràq, ol qàyır-sàdàqànı bàylıqqà àylàndırmàqshı bolǵàn 
jàǵdàydà úlken gúnàǵà bàtàdı. Usındày sebepler menen ol, 
din iyeleriniń ózin de eki topàrǵà bólip qàràydı. Yàǵnıy, 
«qànààtlı» hám «qànààtsız» topàrlàr. Máselen, bundày to-
pàrlàr hàqqındà ol óz hikmetlerinde tómendegishe jàzǵàn:
Dúnyà ushın pàrdàlàrın àshàrlàr,
Teńge berseń dáryà bolıp tàshàrlàr.
Ǵáriblerden àrràǵıràq qàshàrlàr,
Ushbu yàńlıǵı shàyıxlàrdàn yıràq bol.
Sonıń ushın dà, Xojà Axmet Yàssàwiy islàm táliymàtı-
nıń nàǵız jànkúyeri boldı. 
Ol óziniń hikmetleri àrqàlı ózi jàsàp turǵàn X ásirdi 
táriyiplep kórsetpekshi boldı. Sebebi, islàm táliymàtı tiy-
kàrlàrı «Pàtshà menen wázirge — ádàlàt, móminge — qànà-
àt, ázzige — miyrim-shápáát, jàmànǵà — kesàpàt»— degen 
sózlerden bàslànàdı. Bul Allàtààlànıń tilekleri bolıp, 
bundày qàǵıydàlàr buzılǵàn jàǵdàydà insànlàr àràsındà 
kelispewshilikler kelip shıǵà beredi. Sonıń ushın dà, Xojà 
Axmet Yàssàwiy óz zàmànı hàqqındà:
Áhli dúnyà xàlqımızdà sàhàwàt yoq.
Pàtshàlàrdà, wázirlerde ádàlàt yoq.
Dárwishlerdiń duwàsındà inàbàt yoq.
Bir ǵàniybet bàshimizǵà túshti doslàr.
Aqırzàmàn àlımlàrı zàlım boldı,
Xoshàmetti áylegenler àlım boldı,
Hàqnı àytqàn dárwishlerge ǵànım boldı.
Ájep sumlıq zàmànàlàr boldı, doslàr.
— dep jàzadı.
Usındày sebepler menen xàlıq, Xojà Axmet Yàssàwiydi 
úlken dànıshpàn ulàmà hám shàyır sıpàtındà tànıydı.
Xojà Axmet Yàssàwiy miyràsı Oràylıq Aziyànıń bárshe 
xàlıqlàrı ushın ortàq. Ol kórnekli ulàmà bolıwı menen 

---

131
bir qàtàrdà tàlàntlı shàyır bolǵàn. Sonıń ushın dà, túrkiy 
xàlıqlàrdıń jàzbà ádebiyàtınıń sàǵàsı Yàssàwiyden bàslà-
nàdı. Yàssàwiy bul hikmetleri àrqàlı ómirden úlken ádàlàt 
jolın izlese, ekinshi jàǵınàn túrkiy poeziyàsınıń dàńqın 
pútkil dúnyàǵà jàyàdı.