Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

«BÀXÍTQÀ BÀSLÀWSHÍ BILIM» shıǵàrmàsı
Dástàndà àvtor negizinen tórt túrli máseleni ortàǵà qo-
yàdı. 1) Ádàlàt, 2) Dáwlet, 3) Aqıl, 4) Qànààt. Eldi bàs-
qàrıw ushın usı tórt tàlàp oǵàdà zárúr bolıp esàplànàdı. 
Birinshiden, eldi bàsqàrıw ushın pàtshà ádil bolmàǵı 
làzım. Bul bàǵdàr dástàndà Kúntuwdı pàtshà obràzı àrqàlı 
berilgen.
Ekinshiden, xàlıq àbàdàn jàsàwı ushın mámlekettiń 
ǵáziynesi mol bolıwı hám bul bàylıqtı óz ornındà jum-

---

136
sàwshı bilimli àdàmlàrı kerek. Pàtshàlıqtıń ǵáziynesi esàp 
sànàq àrqàlı àlıp bàrılsà ǵànà el bàxıtlı, dáwletli bolàdı. 
Bul hádiyseler pàtshànıń wázıri Aytoldı obràzı àrqàlı 
beriledi.
Úshinshiden, mámleket àqıl hám pàràsàt àrqàlı bàs-
qàrılıwı kerek. Bul másele wázirdiń àqıllı ulı Uǵdulmish 
obràzı àrqàlı sheshiledi.
Tórtinshisi, hárqàndày àdàmnıń qànààtlı-insàplı bolıwı 
kerekligı wázırdıń tuwısqànı, dárwish Odgurmish obràzı 
àrqàlı berilgen.
Sonıń ushın dà, Yusup Hàs Hàjıb el bàsqàrıw ushın 
àqıllı àdàmlàrdıń zárúr ekenligin ármàn etedi. Yàǵnıy, 
onıń àytıwı boyınshà «Bir àdàm pútkil eldi bàsınà kóte-
riwi qıyın. Oǵàn qol ushın beriwshi dànıshpànlàr kerek». 
Ol hámme wàqıt xàlıq tárepinde turıp sóyleydi. Xàlıqtıń 
bir wákili sıpàtındà pàtshàdàn úsh túrli ótinishti qàbıl 
etiwin soràydı.
Áy el iyesi. Xàlıqtıń sende úsh ótinishi bàr. Onı 
orınlàw pàrız hám qàrız.
Birinshi — puldiń qádirin kóbeyt.
Ekinshisi — xàlıq ushın zárúr bolǵàn ádàlàtlı zàńlàrdı 
shıǵàr. 
Úshinshisi — jollàrdı qàràqshılàrdàn qorǵà!
Áy, eldiń sárdàrı! Usı úsh tàlàptı orınlàǵànnàn keyin, 
xàlqıńnàn dà úsh nárseni tàlàp qıl!
Birinshi — shıǵàrǵàn buyrıǵıńdı xàlıq tolıq orınlàwı 
kerek.
Ekinshisi — mámleketke tàpsırılıwı kerek sàlıqlàr wàqtın-
dà tàpsırılsın.
Úshinshisi — pútkil xàlıq dostıńà dos, dushpànıńà dush-
pàn bolsın.
Yusup Hàs Hàjıb bunnàn tısqàrı óz shıǵàrmàlàrındà 
didàktikàlıq máselelerdi de sóz etken. Máselen, «Adàm eki 
túrli bolàdı. Birewi — úyreniwshi. Ekinshisi — úyretiwshi. Bul 
eki sıpàttàn bos qàlǵàn àdàm hàywàn qàtàrındà bolàdı. 
Sonıń ushın dà, yà onısın, yà bunısın tàńlàp àl» — dep 
wásiyàt etedi.

---

137
Shàyırdıń pikiri boyınshà, wázir hám láshkerbàsı 
mámlekettiń úlken tàyànıshı. Wázir bilimi àrqàlı háreket 
jàsàsà, láshkerbàsı kúsh-qúdireti àrqàlı xàlıqtı qorǵàydı. 
Mısàlı:
Wázir, láshkerbàsı
— bul eki álem.
Birewinde — qılısh, birinde qálem,
Bulàr xàlıqtıń qorǵàwshısı
— sezgenim, 
Ekewi de teń uslàǵày dizginin.
Usınıń menen birgelikte, àvtor til hàqqındà oǵàdà 
bàhàlı pikirlerdi ortàǵà tàslàydı. Bul pikirler tereń filoso-
fiyàlıq máni tiykàrındà berilgen. Yàǵnıy: «Til — àqıl menen 
bilimniń àwdàrıwshısı. Til àdàmdı húrmetli hám izzetli 
etedi. Adàm onıń menen úlken bàxıtqà erisedi. Sonıń 
menen birlikte til àdàmdı xor, zàr etedi. Tili sebepli 
àdàmnıń bàsı dà kesiliwi múmkin. Áy, úy xojàsı, eger sen 
jàmàn sóyleseń, bir kún emes, bir kúni ol seniń bàsıńdı 
jeydi. Tili sebepli àzàp shekken àdàm, sondày dep àytqàn: 
Qàysındày jerde, qàndày sóz àytıw kerekligin oylàp sóyle. 
Kóp sóyley bergennen de pàydà shıqpàydı. Hárbir sóziń 
shàqmàqtıń tàsındày bolsın. Biràq, orınsız bàqırıp sóyley 
berme. Reti kelgen jerinde ǵànà dàwısıńdı kóter. Mıń 
sózdiń túyinin, bir sóz benen shesh. Adàm dúnyàdà eki 
nárse menen qàrtàymàydı. Birinshisi — onıń jàqsı minezi. 
Ekinshisi — pàràsàt penen àytılǵàn sózi. Adàm bàlàsı tuwı-
làdı, óledi. Biràq, eki nárse ǵànà onıń àrtındà qàlàdı. 
Birinshisi — dànàlıq sózi. Ekinshisi — onıń qàhàrmànlıǵı. 
Qàhàrmànlıq àdàmnıń tek àtın sàqlàp qàlàdı. Al, dànàlıq 
sózleri bolsà, onıń àtın pútkil dúnyàǵà jàyàdı. Sonıń 
ushın dà, sen máńgi jàsàmàqshı bolsàń, izińde ólmeytuǵın 
dànàlıq sóz qàldır».
Bul ideyàlàr Yusup Hàs Hàjıbtıń sheberlik penen jàzıp 
qàldırǵàn qosıq qàtàrlàrındà kórinedi. Mısàlı:
Sózińe ıqtıyàt bol, bàsıń ketpesin,
Tilińe ıqtıyàt bol, tisiń sınbàsın,

---

138
Uzın àrqàn qılà berme sózińdi.
Bir kúnleri àlıp keter ózińdi.
Dànà sózli àdàm kerek jàsàwı,
Aqıl bolàr eken tildiń tusàwı.
Dànıshpàn bolàdı bilip sóylegen,
Sol ushın dà onıń sózi ólmegen.
Eki nárse qàrtàytpàydı àdàmdı,
Biri
— qulqı, biri
— sózi sàldàmlı.
Shıǵarmanıń basınan aqırına shekem avtor óz pozi-
ciyasında anıq turadı. Ol bul kitaptı tek násiyat ushın ǵa-
na jazbaǵan. Yaǵnıy, bul dúnyanı tanıwdıń ózi negizinen 
bilim iyelew. Bilimsiz adamnıń nadanlıǵı kóp. Sonıń 
ushın da, dúnya gozzallıǵı bilimnen baslanadı. Bilim 
adamlardıń kózin ashadı. Jaqsı hám jamanlardıń parqın 
túsiniwge járdemlesedi. Jamanlıq jolı menen tabılǵan baylıq 
adamlardıń abıroyın túsiredi, — degen pikirdi aytadı. Avtor 
bul haqqında:
Gúmis tez sawılar hám pánt beredi,
Danalıq sóz gúmis alıp keledi.
Ómirge miyrasdur danalar sózi,
Sóz benen ashılar aqıldıń kózi.
Sonlıqtan sózimdi tarqatıp elge,
Miyras etkim keldi keyingilerge.
Kóp adamlar bilmese de ózimdi,
Qaldırmaqshı boldım, sóytip sózimdi.
Násiyatlar jaqpas nadanlar ushın,
Men jazdım haqıyqıy adamlar ushın.
Bul sózlerdi bilimlige arnadım,
Bilimsizdiń tilin bile almadım.
Yusup Has Hájib bul kitaptıń jazılıwı haqqında ayta 
kelip: «Men qartayǵan halımda ǵana bul dúnyanıń tásh-

---

139
wishlerin jaqsı sezdim. Jaqsılar menen bir qatarda bul 
dúnyada jaman adamlar da ádewir kóp eken. Eger olar 
bir shımshım bolsa da danalıqtan sabaq alsa, bunday 
bolmas edi degen oy qıyalıma keldi.» Solay etip, bul 
shıǵarmanı jazıwǵa kiristim. Sonshama hádiyselerdi sezip 
júrgen bolsam da, bul kúnge shekem bir qatar jazbaǵanım 
ushın ózimdi keyidim — dep aytadı. Yaǵnıy:
Óledi dúnyada jaqsı hám jaman,
Elge qaldırǵanday is qılǵıl mudam.
Birewler bay bolıp, bir saray saldı,
Ózi ólip ketti, ózgege qaldı...
Ótti bul dúnyadan sultan jalshılar,
Tek te máńgi jasamaqta jaqsılar.
Gúresedi bir-birine tápsi urıp,
Biri jamanlıqdur
— biri jaqsılıq.
Endi keldi seniń gúres náwbetiń,
Jaqsılıqqa toltırǵaysań jer betin.
Jaqsını gúl eter eldiń alǵısı,
Jamandı qum eter xalıqtıń ǵarǵısı.
Bolsa basshı jaqsılıqtı qollaǵan,
Ol jerlerde ádil tártip ornaǵan.
Qudayım saqlasın sonday sıpayıdan,
Xalıqtı ash qaldırıp, ózi bayıǵan.
Dástanda tuwrı kórsetilgendey-aq, bilim bul — baxıttiń 
gilti. Bilimli kúshli adam hesh waqıt qaǵınıp súrinbeydi. 
Sonıń ushın da, xalıq hámme waqıt bilimli adamlardı 
qollaydı. 

---

140