Demokratiya” tushunchasi mohiyati va demokratik jamiyat qurishning umume’tirof etilgan tamoyillari. Demokratiya

35. Tarxiy xotira va Sharq buyuk arboblari va mutafakkirlarimerosining komil insonni tarbiyalashdagi ro’li. O’zbekistonda demokratik jamiyatni barpo etishda jaxon xalklarining tarixiy tajribalari, xalkimizning boy va kadimiy merosi xamda sharkona turmush tarzining uziga xos jixatlari shuningdek komil insonni tarbiyalash bilan boglik ilmiy-falsafiy karashlar va amaliy tajribalarini xam fanning nazariy asosi sifatida urganish mumkin. Odil demokratik jamiyat kurishga intilish borasida O’zbekiston xalklari uzining boytarixiy meroslariga ega. Kadimgi Shark mutafakkirlari va xukumdorlari adolatli jamiyat kurish uchun avvolo konunlarga amal kilinishi va shu yul orkali xukukiy davlat kurishni ta’kitlaganlar sharkning buyuk faylasufi olimi Abu Nosir Farobiy uzining "Fozil odamlar shaxri" nomli risolasida: "Adolat xukmdor yangi konun kabul kilayotganida axolining barcha tabakalar va adolatlari baxt-saodat, shodu xurramlik keltirishini albatta xisobga oladi" deb bashorat kilgan. O’zbekistonda odil, demokratik jamiyatni barpo etish turk xokonlari, somoniylar va temuriylar davrlaridagi davlatchilikka taalukli bulgan boy tarixiy tajribalarni chukurrok va kengrok urganish xam katta axamiyatga ega. Mazkur davrlarda yaratilgan ijtimoiy-siyosiy, falsafiy va xukukiy goyalar uz mazmuniga kura demokratik jamiyatning moxiyatini ifoda etadi. Bundan tashkari "O’zbekistonda demokratik jamiyat kurish nazariyasi va amaliyoti" fani inson manfaati, erkinligi va kadr-kimmatiga xizmat kiluvchi tinchlik, mexnat, ozodlik, birodarlik, adolat va baxt kabi umuminsoniy kadriyatlarga asoslanib, demokratik jamiyat kurishning umumbashariy ilgor goyalarini amalga oshirishning kulay usuli va yunalishlarini uzida aks ettiradi. “Qadimgi ajdodlarimiz komil inson haqida butun bir ahloqiy talablar majmuasini, zamonaviy tilda aytsak, sharqona axloq kodeksini ishlab chiqqanlar. Komil inson deganda, biz avval, ongi yuksak, mustaqil fikrlayoladigan, xulq – atvori bilan o’zgalarga ibrat bo’ladigan, bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz. Ongli, bilimli odamni oldi – qochdi gaplar bilan aldab bo’lmaydi. U har bir narsani aql, mantiq tarozisiga solib ko’radi. O’z fikri – o’yi, xulosasini mantiq asosida qurgan kishi, yetuk odam bo’ladi”36. Ana shunday barkamol, yetuk insonlarni tarbiyalab, voyaga yetkazish mustaqillikni mustahkamlash, uni ko’z – qorachig’aday asrab – avaylash talab – ehtiyoji bilan bog’liq bo’lgan obyektiv taraqqiyot zaruratidir.Bu fikrga alohida urg‘u berib o’tish kerak. Chunki, tinchlik va barqarorlik bo‘lmasa, ilm-fan sohasida hech qanday o‘sish, taraqqiyot bo‘lishi mumkin emas. Qayerda tinchlik va barqarorlik bo‘lsagina ilm-fan markazlari, akademiyalar, oliy o‘quv yurtlari paydo bo‘ladi. Eng asosiysi, ta’lim-tarbiya ravnaq topib, unga qiziqish, e’tibor kuchayadi. Tinchlik-barqarorlik bo‘lgan joydagina odamlar o‘qib-o‘rganishni, har tomonlama rivojlanishni istaydi. Odamlar kechasi uyquga yotib, ertalab turishga qo‘rqmaydigan, ertaga ularning boshiga qandaydir muammo yoki ofatlar kelmasligini bilgan taqdirdagina shunday bo‘ladi. Bu haqiqat ko‘p asrlar davomida o‘z tasdig‘ini topgan va ishonchim komilki, bugun bu mavzuda gapirishning o‘zi ortiqcha.
Kaykovus o’zining mashhur asari “Qobusnoma”da odob-axloq to’g’risida juda ko’p ibratli fikrlarni ilgari suradi. Ayniqsa, bolalarni yoshligidan mehnat qilishga va mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashga hamda kasbkorlik tarbiyasiga keng to’xtaladi. Ota-onalarni bolalarga yoshligidan boshlab mehnat qilishni va biror bir kasbni o’rgatib borish kerakligini ta’kidlaydi. “Ey farzand sen bola ko’rsang, unga yaxshi ot qo’ygin. Chunki otadan farzand haqlaridan biri yaxshi ot qo’yishdir. Kattaroq bo’lgandan so’ng, raiyat bo’lsang, hunar va kasb o’rgatasan”. Kitobning 43-bobi asosan dehqonchilk va hunarlarga bag’ishlangan bo’lib, Kaykovus kishilarning dehqonchilik ishlari bilan shug’ullanishlari kerakligini aytadi. U dehqonchilk kasbini ulug’lab :”Ey, farzand agar dehqon bo’lsang, barcha dehqondan bilimdonroq bo’lgin va har bir ekinni eksang, vaqtidan o’tkazmasdan hamma vaqt yerni tarbiya qilgin va dehqonchilk kasbidan bahramand bo’lgaysan”. Abdurahmon Jomiyning mehnat xususidagi qarashlari diqqatga sazovardir. U mehnatni insonga baxtli turmush baxt etuvchi vosita hisoblaydi. Har bir inson o’z halol mehnati bilan yashamog’i lozim, shundagina u baxtli turmushga erishadi.
Forobiy bolalarni yoshligidan boshlab mehnat va mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash hamda o’ziga yoqqan ish bilan mashg’ul bo’lishi, asta-sekin o’zi qiziqqan biron bir kasbni egallashi zarurligi hamda barcha hunarlarni bir to’la egallab bo’lmasligini ifodalab, shunday deydi: “Har bir kishiga biriktirilgan ma’lum bir ish bo’lishi kerak, toki u kishi o’ziga biriktirilgan ishni kechiktirmasdan o’z vaqtida bajarsin”.
Fors-tojik adabiyotining yirik namoyondasi Shayx Sa’diy o’z asarlarida bolalar tarbiyasiga alohida e’tibor berib, mehnatning kishi kamoloti va hayotida egallagan o’rni hamda halol mehnat qilish farovonlik keltirishini ta’kidlab, barcha yutuqlar zamirida mehnat turishini va bolalarni yoshligidan boshlab mehnat 6
qilishga o’rgatish kerakligini hamda halol mehnat bilan topilgan bir burda non ham totli bo’lishini ifoda etadi: