Dereklerden paydalaniw

II BAP. OYANIW DÀWIRINDE EVROPADAǴI SOCIAL SIYASIY
ÒZGERISLER
2.1. Olardiń kelip shiǵiw tariyxi
 
Evropa xaliqlari- pútkil duńya mádeniyati tariyxinda belgili orindi iyeleydi. 
Bul jerler eń áyyemgi zamanlardin úlken madeńiyat payda etqeń ayriqsha burinǵi 
Gretsiya hám Rim dáwirlerineń baslap duńyaga taralgan búgingi Evropa 
mádeniyatina tiykar salgan elatliqlardin qinlari. Bul jerlerdegi mádeniy miyraslar 
ulli geografiyaliq ashiliwlardan keyin hám sońǵi renesans dáwirinde duńyanin 

---

13 
basqa materiklarine tarqaladi. Pútkil jer sharindaǵi qurǵanliqtin r protsentin 
iyelegen Evropada shama menen 490 mln.ǵa shamalas, yaǵniy duńya xaliqlarinin 
we protsenti usi territoriyada jasaydi. Bul jerde Házirgi waqitta 50 den artiq úlken 
hám qishi xaliqlar belgili. Bulardin etnogenezi hám etnikaliq belgileri ózine tán 
tábiyiy geografiyaliq jaǵdaylarina baylanisli ózine tán ózgesheliklerge iye. 
Áyyemgi dáwirlerden Evropa adamzat jasiwi ushin qolayli shárayatqa iye. Onin 
basqa materiklerden parqi sonnan ibarat, mámleketler orninda tábiyiy shólistanliq 
hám tawliqlar joq. Bul jerler tiǵiz xaliqtin ornalasiwi hám togayliqlar hám 
ónimdarli topiraqlar arqali shegeralasqan. Evropanin arqa bolimi SHpetsbergen 
subtropika yamasa Arktika кeńligine jetse qubla bólimi krit atawina subtropik 
polyusqa (shama menen 5 miń km) taqaladi. Keńligi Batistan shiǵisqa Pireney 
yarim atawinan Atlantika okeani jaǵalarinan Balqan yarim atawi, qara teńiz 
boylarina (3100 km) deyin sozilǵan. Etnografiyaliq jaqtan keyingi klassifikatsiyaǵa 
tiykarlanip shet el Evropa tiykarinan 4-gruppaga bólinedi.
1. Arqa Evropa (Finlandiya, Shvetsiya hám Norvegiya, Daniya hám Islandiya.
2. Shiǵis Evropa (Pol`sha, GDR, ChSSR, Veengriya, Ruminiya, Bolgariya, 
Yugoslaviya, Albaniya).
3. Batis Evropa (Angliya, Irlandiya , Frantsiya, FRG, Bel`giya, Niderlandiya, 
Shveytsariya, Avstriya, Monoko, Lyuksemburg).
4. Qubla Evropa (Portugaliya, Ispaniya, Italiya, Gretsiya, Gibroltar, Mol`ta, San-
Marina. Degen menen eń áyyemgi mádeniyat oshaǵi Evropada emes, b.e.sh. M-V-
III mińinshi jillari Arqa Afrika, qubla Aziya territoriyasinda payda bolgan. Usi 
waqitlarda Evropada ańshiliq hám jaylawshiliq penen shuǵillaniwshi algashqi 
qáwimler jasagan. Adamzat qubla Evropa hám onin orta bolimineń áyyemgi 
dáwirlerdeń baslap ózlestire baslagan. keyingi dáwirlerde ótqizilgeń izertlewler 
kópshiliq Evropa mámleketleri erte poleolit dáwirinde adamlar jasaganin qórsetedi. 
kópshiliq Evropa mámleketlerinde erte poleolit dáwirleri baslap adamlar jasagan. 
Frantsiyadaǵi óńgirlerdeń tabilgan tas qurallar, arxeologlardin táriplewinshe, bul 
jerde izli-izineń poleolit mádeniyati qálipleskenligin tastiyiqlaydi. Maselen, shel`, 
ashel` hám must`e tomeńgi poleolit madeńiyatlarina tiyisli (b.e.sh. 400-300 miń 

---

14 
jillar) geydel`berg hám isandertallar jasaganliǵi, keyingi dáwirde Orińyak, 
sol`yutre, madleń joqari poleolit mádeniyatin payda etqeń qáwimlerdin 
jasaganliǵin sipatlap kórsetti. Tómengi poleolit mádeniyatin dóretken geydel`berg 
hám Ieondertal` dep atalgan maǵliwmatlar ele házirgi zaman adami darejesine 
jetpegen bolsa, keyingi joqari poleolit mádeniyatin payda etkqenler, aqilli adamlar 
darejesine kóterilgen. Bulardin keyingi qinlari pútkil Evropaga tarqalgan. Olardi 
Antropologiyaliq jaqtan Házirgi Evropaliqlarga jaqin qromeń`on Rosasi tipi dep 
táripleńedi. Demek házirgi Evropa xaliqlarinin ata-babalari shama menen bunnan 
e0-miń jillar burin payda bolgan bazibir izertlewlerdin kórsetiwinshe Evropanin 
qubla rayonlarini antropogeńezge (adam watanina) qiredi. B.e.sh. 2-mińinshi 
jillardan baslap pútkil Evropa materiginde hind-Evropa tillerinde soyleytugin 
qáwimler tarqala baslaydi. Olar aqirin qublada Balqan yarim atawin hám krit 
atawin keyin (B.e.sh. Imińinshi jillarda) Italiyanin kópshiliq bolimin iyeleydi. Eń 
úlken tolqin (qel`t qáwimleri) Batis Evropaga jetip Házirgi Frantsiya hám 
Belgiyaga jaylasqan. Pireney yarim atawina kelgeń qel`tler iberlar menen aralasip 
«qel`tiber» xalqina tiykar salgan. Britaniya atawin iyelegeń hind-Evropa tilleri 
B.e.sh. II-I jillarda pútkil Evropaga tarqalgan. Biraq bul tillerdin tiykarǵi kelip 
shiqqanliǵi qanday eqeńligi xazirshe málim emes. keyingi xaliqlardin ulli kóshiwi 
dáwirinde shet el Evropa xaliqlari jánede kóbirek aralasip ketken. Shiǵistan kóship 
kelgen gúnilar avarlar, bolgar hám veńgerler jergiliqli xaliqlardi háreketke 
keltirgen. Usi dáwirde german qáwimleri batis tárepke jiljip кeń territoriyada 
jaylasqan. Dnepr hám visla dógereklerinde jasagan slavyan qáwimleri Balqan 
yarim atawina hám shiǵis Evropaga kóship kelip ornalasqan. Bul etnikaliq 
ózgesheliq barisi keyinde dawam etip Házirgi Evropa xaliqlarini qaliplesiwine 
tiykar salgan.
Evropa xaliqlarinin kópshiligi hind- evropa-slavyan, german, roman hám 
qel`t tillerinde soyleydi. Slavyan til toparina batis slavyanlardin chexlar, slavaqlar, 
polyaqlar hám qubla slavyanlardan serblar, bolgarlar xorvatlar, slavyanlar, 
chernogorlar, moкedonyaliqlar hám bosкiylеr кiredi. Roman til toparina qubla hám 

---

15 
batista jasawshi ital`yanlilar, frantsuzlar, valonlar, ispanlar, portugallar ruminler 
qiredi. Áyyemgi dáwirlerde кeń tarqalgan qel`t tilinde soyleytugin xaliqlardin 
qinlari hazir teк Irlandiya , Shotlandiyanin ayirim jerlerinde, Angliya hám 
Frantsiyanin Breton yarim atawinda jasaydi. qel`tlerdin kópshiliq bolimi Rim 
imperiyasi húkimdarliq etqeń dáwirde roman tilleri menen aralasip keyinireq 
german qáwimleriniń tarqaliwi menen german tiline sinisip ketken. German 
xaliqlarina nemetsler, avstriyaliqlar gollandlar, flamandlar, shvedler, norvegler 
daniyaliqlar, ispandlar, inglisler shvetsariyaliqlardin ayrim bolimleri qiredi. Hind-
evropa tillerinde greqler hám albanlilarda soyleydi.
Vengerler yamasa mad`yarlar, finnler, soamlar hám loparlar finno-ugor til 
sem`yasina qiredi. Balqan yarim atawinda jasawshi túrkler hám gagauzlar ese 
túrkiy tillerinde soyleydi. Biraqta Mal`ta atawinda arab tili saqlangan. Batis 
slavyanlardin polyaкlar X-ásirlerge kelip polyaqlar, vislyanner, pomorlilar, 
mazovsha hám silezinlerdeń duzilgeń mámleket territoriyasinda xaliq sipatinda 
qáliplesken. Usi dáwirlerde ulli moraviya qnyazliǵi shegarasinda chex, slavaq, 
morava qáwimleri birigip házirgi Chexoslavakiya xaliqlarina tiykar salgan edi. 
Biraq XI-ásirde slavaklar Venger mámleketinin quramina qirgiziledi hám XX 
ásirge deyin olarǵa boysingan. Chex hám Morava qáwimleri biriqpesineń duzilgeń 
chex xalqi XIII-XVI ásirlerde nemetslerdin кoloniyasinа aylanadi. XVII ásirdeń 
baslap Avstriya mámleketine quramina kiredi. Usi dáwirlerde olarǵa kolonizatorlar 
nemetslestiriw siyasatin ámelge asira baslaydi hámde 1918-jili chexoslavakiya 
mámleketi payda boladi.
Házirgi Bolgar xalqi V-VI ásirlerde Balkanga kelgen qubla slavyan 
qáwimleri menen jergilikli frokiy xalqi hámde VII-ásirlerde shiǵistan basip kirgen 
hám óz atamasin bergen turkiy tildegi kóshpeli bulgarlardin aralasiwi natiyjesinde 
payda boladi. Yugoslaviya xaliqlariniń slavyan ata-babalari VII-ásirlerde juda qeń 
territoriyada -qara teńiz jagalawlarinan Adriotikaga deyin jaylagan olar áyyemgi 
jergiliqli Illiriya hám Froniyaliq rolin xaliqlari menen hár qiyli tariyxiy sebepler 
menen aralasip ketken. Yugoslaviya xaliqlari jiyi-jiyi Vizantiya, Veńgriya, 

---

16 
Avstriya túrkiya mámleketleri tárepinen basip alinadi. Tek 1918-jili Yugoslaviya 
ǵárezsiz mámleket bolip birigedi. Házirgi eń úlken milletlerdeń esaplangan 
nemetslerdin etnogenezine áyyemgi xaliqlar kel`tler, soqs bavar, tyuring, gess, 
fronn siyaqli qáwimler áhmiyetli rol` oynaydi. X-ásirde nemetsler qol astina ótken 
Oder hám El`ba dár`yalari boylarinda jasawshi slavyanlar hám nemetsler menen 
aralasip óz mádeniy tásirin ótkizgen.
Orta ásirlerde tómen jaǵdayda jasagan nemets xalqi ózine tán mádeniyat 
jaratqan. German tiline jaqin inglislerdin kelip shiǵiwinda dáslep Britaniya atawina 
kóship kelgen kel`tler eramizdin I-shi miń jilliǵi ortalarinda jaylasqan kóp sanli 
german qáwimleri anglosakslar yuta hám frizler, keyinirek qosilgan daniyaliqlar, 
norvegler hám ayriqsha frantsuzlasqan normanlar belgili orin iyeleydi.
Frantsuz xalqinin qaliplesiwinde hám qel`t tilinde sóyleytugin bulgar 
tiykarǵi rol` oynagan. Olar eramizdan burinǵi I-ásirlerde rimlikler tárepinen basip 
alinǵan hám romanlastirilǵan. Keyin vestgot, burgund hám fronk siyaqli german 
qáwimleri frantsuz xalqinin áhmiyetli komponenti bolip roman xaliqlari menen 
aralasip ketken hámde frank qáwimleriniń frantsuz xalqinin ati kelip shiqqan. 
Italiya xalqina dáslep B.e.sh. I mińinshi jillarda Apenin yarim atawina kelip 
jaylasqan qáwimleri ayriqsha latinlar tiykar salgan. Rim imperiyasi ulagannan 
keyin V-ásirlerdeń baslap bir neshshe juz jillar dawaminda varvar qáwimleri basip 
qeledi hám rawajlangan madeńiyatli italyalilarga qosilip aralasip ketken. Pireniy 
yarim atawinda eń áyyemgi xaliqlar «iber»lar hám «bosk»lar jasagan. Olar b.e.sh. 
I-mińinshi jillarda kelgen qel`tler, keyinsheliq rim imperiyasi basip algannan soń 
latin tilinde sóyleytugin elatliqlardiń aralasiwi nátiyjesinde Házirgi ispan hám 
portugal xaliqlari payda boladi.
Házirde Pireneyda frinilarda ayirim jerlerinde jasawshi áyyemgi 
xaliqlardin óz tillerin saqlap qalgan. Olar ózine tan ona tilineń basqa qaysi 
mámlekette jasasa sol mámlekettin tilinde toliq iyelegeń. Házirgi dáwirde bul jerde 
60 qa jaqin etnoslar jasaydi. Olardan 38 i bir millionnan aslam xaliqqa iye shet el 

---

17 
Evropa xaliqlari basqa materiklerge qaraganda milliy jaqtan aldinraq qaliplese 
baslagan. XIX-ásirdiń ortalarina kelip kópshiliq xaliqlar millet sipatinda ózinin 
milliy mámleketi hám shegarasina iye bolgan. Xazir Evropa xalqinin yarimina 
jaqini bir milletliq yaǵniy 90 protsenti ózinin mámleketinde jasaydi. Ayirim 
mámleketlerde mayda milletlerdin ayrim gruppalari jasaydi, bazi bir mámleketler, 
maseleń Yugoslaviyada serbler, xorvatlar, chernogorlar bosqiylar, slavaklar, 
makedonliqlar, albanlar vengerler, Belgiyada flomondlar hám vallonlar. Ulli 
Britaniyada inglizler shotlandlar, irlandlar uel`sqliqlar, gollar, chexoslovakiyada 
chexlar hám slavaklar, ispaniyada ispanlar, katolonliqlar, nalsibiylar, basqalar h.t.b. 
jasaydi.
Shet el Evropanin mámleketlerinin shegaralas rayonlarinda aralas etnik gruppalar, 
kóp milletli oblastlarda ushiraydi. Evropanin 90 protsenti hind evropa tillerinin 
wáqilleri bolip, olar til sem`yalarina german, roman, slavyan hám qel`t tillerine 
bolinedi. Bul tillerdin eń úlkeni 17 xaliqtan ibarat german gruppasi bolip onda 178-
mlnnan aslam xaliq soyleydi bul bir neshshe payda tarmaqlarga bólinedi. Roman 
til gruppasina qiretugin xaliqlar tiǵiz jaylasip olardin uliwma sani 177 millionnan 
aslam. Slavyan tilinde soyleytuǵin 11- xaliqtin sani shama menen 79 mln adam. 
Juda az xaliqqa iye bolgan Kel`tler 7,5 million adamdi qurap bular eń áyyemgi 
Evropa xaliqlarinin qinlari esaplanadi. Hind-Evropa til sem`yasina qiretugin 
áyyemgi frokillalardan qinlari esaplangan albanlar antiq dáwirde yunonlar menen 
orta ásirlerde orqadan kóship kelgeń slavyanlar hám albanlar menen aralasip 
ketken Házirgi greqler (9 mln artiq) ǵárezsiz gruppalarga ajiralip tilinde hám trmis 
túrzinde ózine tán ózgesheliqlerdi saqlap qalgan. Pútkil Evropaga mayda 
gruppalarga bolinip tarqalgan lwliler tiykarinan X-XII ásirlerde hindistannan 
kóship kelip Evropanin turli mámleketlerinde jaylasqan. Evropa mámleketlerinde 
jasawshi yaxudiylar tiykarinan ózinin jasagan mámleketinin tilinde soyleydi, diniy 
ibadat etiwde áyyemgi yxudiyler tilineń paydalanadi. Basqa til sem`ya 
wáqillerineń uval tili sem`yasina tiyisli q xaliq finler, veńgerler hámde kóshpeli 
popar (saam) lar túrkiy gruppasina tiyisli Balqan yarim atawindaǵi túrkler hám 

---

18 
gagauzlar óz tillrinde soyleydi. Biraqta olardin tilinde ital`yan hám inglis sózleri 
kóp ushyraydi.
Evropada áyyemgi dáwirlerdeń jergiliqli tábiyiy sharayatqa qáliplesken 
evropaliq rasaliq hár qiyli tipleri jaylasqan, keyinreq evropaga mongollardin qirip 
qeliwi menen ayirim etnoslarda mongoloid rosanin belgileri óz tásirin tiygizgeń. 
Buǵan Skandinaviyada jasawshi mongolloid belgilerine iye bolgan loparlar misal 
bola aladi.
Negroydliq rasa wákilleri payda bolip olar jergiliqli xaliqlar menen aralasip ketken. 
Burinǵi awqam ellerinin Evropa bolimlerindegi shiǵis slavyan xaliqlari Shiǵis 
slavyan ellerine tiykarinan ruslar, ukraynlar hám beloruslar qiredi. Slavyanlardin 
ayrimlari AQSh, qanada hám batis evropa mámleketlerinde jasaydi. Slavyanlar 
úlken evropaliliq rasaga tan bolip, onin óz-ara hár qiyli tillerine qiredi. Maselen 
qubla Uqrayna hám qara teńiz boylarinda jasiwshi xaliqlar qara shashli hám qara 
qózli bolip atlanta qara teńiz tipine, shiǵis evropa tegisliginde jasawshi rus, uqrain 
hám beloruslar malle reń rasa tiplerin duzse, arqa rayonlarda jasawshi xaliqlar 
baltiqa tiline, shiǵis oblastlarda jasawshi ruslarda mongoloid belgileri biraz 
seziledi. Shiǵis slavyan til toparina kirgen rus tili eki bolimge q) shiǵis rus, w) 
qubla rus. Ukrain hám Belarus tilleride rus tiline juda jaqin, úshewide hind-evropa 
til sem`yasinin slavyan toparinin shiǵis slavyan shaqapshasina qiredi.Ózlerinin 
kelip shiǵiwi, tili hám mádeniyati menen shiǵis slavyanlar Evropadaǵi batis hám 
qubla slavyanlar menen kóp uliwmashiliqqa iye. Házirge deyin olardin 
etnogenezinin eń áhmiyetli hám dálillenbegen mashqallari menen toli. Sonin 
ushinda házirge deyin uliwma slavyanlardin kelip shiǵiwi toliq aniqlanbagan. 
Arxeologiyanin izertlewlerge qaraganda slavyanlardin etnogenezi b.e.sh. III-II 
mińinshi jilliqlarda Orayliq, Arqa hám Shiǵis Evropada payda bolgan hind- Evropa 
qáwimleri menen baylanisli.
Slavyanlardin áyyemgi mákanlari orta dnepr boylari hám joqari Dnepr, 
arqada Karpat boylari hám Volga boylarinda jaylasqan. Dáslep shiǵis slavyanlar 

---

19 
qara teńiz arqasinda jaylasqan «antlar» atamasi menen tilge alinadi. keyinireq 
slavyan qáwimleri bir qansha aqtiv ráwishte dógerekátirapqa kóship Evropanin 
kópshiliq bolimine tarqalgan. B.eramizdin I-mińinshi jillari shiǵis slavyanlar 
shiǵis evropaga jaylasa baslaydi. Qubla tárepke kóship olar Dnepr boylap Dunay 
átiraplarindaǵi úlken territoriyalardi iyelep algan. Arqa-batis tárepke kóshken 
bolimi letto-litva qáwimleri il`man hám gud kóllerine jetip Volga-ona dár`yasi 
ortalarindaǵi otiriqshi bolip jaylasqan.Bizin eramizdin I-mińinshi jillardin basinda 
juda qeń territoriyada rus jilnamalarinda tilge alingan áyyemgi qauim toparlarinin 
(pol`yaqlar, drevlyanlar, radimiglar, vyatichlar, slavyan h.t.b.) birigip áyyemgi rus 
xalqi payda boladi. Bul baris aqibetinde pútkil shiǵis slavyanlardin áyyemgi rus 
mámleketi qiev rusi dógeregine biritiredi. Usi dáwirde Dnepr boyinda jaylasqan 
rus yamasa ros qauim awqami qiev mámleketinin payda boliwinda tiykarǵi rol` 
oynagan. Bul qáwimlerdin ati jergiliqli Ros dár`yasi ati menen baylanisli bolip, rus 
xalqinin atida usidan kelip shiqqan hám boljawlar bar. áyyemgi rus xalqi ózinin 
uliwma tili, mádeniyati, jaziwi hám ádebiyatina iye bolgan.
Orta ásirlerdegi óz-ara urislar mongol basqinshiliǵi rus xalqinin 
qaliplesiwine irqinish jasadi. XIV ásirdeń baslap áyyemgi rus elati átirapinda rus, 
uqrain hám belorus xalqi qaliplese baslaydi. keyinirek Mosqva knyazliǵi átirapina 
jámleksken rus xalqi oraylasqan mámleketke iye bolip, XVIXVII ásirlerden baslap 
mosqvanin siyasiy tásiri qúsheyip, az xaliqqa iye bolgan arqa hám qubla 
rayonlarga, Ural hám Sibir` tárepqe úzliksiz basip qirip ózinin etnik territoriyalarin 
bir qansha qeńeytti. Ruslar keyin Volga boyi hám Arqa kavkazdi XVIII-XIX 
ásirlerde Baltik boyi, qara teńiz boylarin, Zakavkaz`e, Orta Aziya, Qazaqstan hám 
Uzaq Shiǵis rayonlarin ózine qaratip ruslardin kópshilik bolimi usi territoriyalarga 
kóship barip jergiliqli xaliqlar menen aralasip xojaliq hám mádeniy jaqtan 
ózgerisler alip keledi. Burinǵi awqamnin Evropa bolimindegi slavyan emes 
xaliqlardin etnogenezi hám etnikaliq tariyxi Slayan emes xaliqlar Baltiq boyi, orta 
povol`je qama, Volga boyilarinda jasaydi. Olar shiǵis slavyanlar menen qońsi 
turganliǵi sebepli óz-ara uliwmaliq belgilerge iye.Antropologiyaliq jaqtan slavyan 

---

20 
emes xaliqlar tiykarinan úlken evropoid rasasinin turli tiplerine qiredi. Biraqta 
Volga boyi xaliqlar- mariylar, udmurtlar, chuvachlar tatar hám bashqirlar 
loparlardin bir boliminde mongoloid rasasinin belgileri seziledi.
Til jaǵinan slavyan eme xaliqlar bir neshe gruppaga bolinedi, eń kóbi finn-ugor 
toparina tiyisli fin tilinde soyleytugin estonlar, qorellar, livlar, vepslar, saamlar 
udmurtlar, mordvalar, qomipermyaqlar. Litva latish xaliqlarinin tilleri hind-evropa 
til sem`yasinin arnawli letto-litva shaqapshasina, moldavanlar roman til toparina 
tiyisli. Bul jerde túrkiy tilde soyleytugin xaliqlar chuvashlar, tatarlar, bashqirlar, 
gagauz hám qara imlar jasaydi. Qalmaqlar Altay til sem`yasinin mongol 
shaqapshasina kiredi.
Bul xaliq hám elatlardin etnogenezi hám etnik tariyxi hár turli, olardin 
ishinde tariyxiy etnik hám mádeniy jaqtan uliwmaliq belgilerge iye bolgan Baltik 
boyi xaliqlari ajralip turadi. Baltiq boyinda tiykarinan 3- xaliq jasaydi, litvaliqlar 
(óz ati listuvyan) latishlar hám estonlar Baltiq boyi xaliqlari óz respubliqasinan 
tisqari uqrain avxaziya psqov Belorussiya hám Rossiyanin arqa-batis boliminde 
AQSh qanada, Latin Amerikasi Avstraliya hám Pol`shada jasaydi. Baltiq boyina 
adamlar eń áyyemgi dáwirlerdeń kelip jaylasqan. Bronza dáwirinde-aq Házirgi 
latviya territoriyasina qubladan áyyemgi ata-babalari letgollar, sellar, zemgollar 
hám qursheylar kelip tariyxiy jaqtan ele aniqlanbagan jergiliqli elatliqlar menen 
aralasip ketken. Latish xalqinin qaliplesiwi XII-XIII ásir baslarindaǵi nemetslerdin 
basip aliwi sebepli toqtap qalgan hám XVI-ásir baslarina kelip xaliq bolip 
qaliplesiwi tamamlangan. 1940-jili latviya burinǵi SSSR quramina qosip alinadi.
Áyyemgi etnikaliq gruppalardin latchallar óz mádeńiy turmis 
ózgesheliqlerin saqlap qalgan. Latishlar menen toliq aralasip ketken mayda etnik 
gruppa-livlar kúndelik turmista eski tilinen paydalanadi. Litva xalqinin áyyemgi 
ata babalari iyamunas hám Daugava dár`yalari jagalarina b.e.sh. II- mińinshi 
jilliqtin qirip kelgeń turli baltiqa qáwimlerineń ibarat bolgan. Hasli litva etnosi IX-
XII ásirlerde qaliplese baslagan hám onin qaliplesiwinde joqarida aytilgan 

---

21 
qáwimlerdeń basqa litva yamasa auqshtayt elati, jemayte, skol`va, kadrova, 
kursheylar hám zemgallar qatnasqan. XVII ásirdin aqirinda litva territoriyasinin 
tiykarǵi bolimi Rossiyaǵa qosiladi. 1940-jili litva burinǵi SSSR quramina qosiladi. 
Latviyanin arqasinda áyyemgi dáwirlerden baslap eston xalqinin atababalari rus 
jilnamalarinda tilge alingan chud` atamasin daǵi finn tilinde soyleytugin qáwimler 
jasagan. Olar Házirgi estoniya territoriyasinda b.e.sh.II-mińinshi jilliqta payda 
bolgan. Keyinirek Baltika, Skandinav qáwimleri, I-mińinshi jilliqtin aqirinda shiǵis 
slavyanelemeńtleri kelip aralasip eston xalqinin negizin duzgeń. Eston xalqinin 
etnogenezi jaylasqan setu yamasa setikez atli etnografiyaliq gruppala xazirge deyin 
ajiralip turadi. XIII ásirlerdegi nemets basqinshilarina qarsi azatliq gúresi milliy 
birlesiw barisin kúsheytti. 1710-jildaǵi Arqa urisinan keyin estoniya rossiyaǵa 
qosilip eston milleti qáliplese baslaǵan. Baltik boyi xaliqlarinin mádeniy 
turmisinda, materialliq hám ruwxiy mádeniyatinin qaliplesiwinde bir tárepteń 
shiǵis slavyanlardin ekinshi tárepten basitaǵi qońsilari nemets shvets siyaqli 
german qáwimleriniń tásiri ótken. XIII-ásirde litva ulli qnyazliginin payda boliwi 
hám ogan shiǵis slavyan jerlerinin bir boliminin ótiwi natiyjesinde hátte úsh ásir 
dawaminda rus tilin mámleket tiline aylandirgan edi. keyin litvanin Pol`shaga 
qosiliwi natiyjesinde bul jerde polyaklardin tásiri kúsheyedi hám katolik dini 
tarqaladi. Burinǵi awqamnin evropa bolimindegi arqa xaliqlari Burinǵi awqamnin 
evropa boliminin arqasinda áyyemgi ruslardan basqa qorslar, vepsalar, saamlar, 
nomi-permyaqlar hám nemetsler jasaydi. Olardin ishinde antropologiyaliq jaqtan 
saamlar (poplar) aralas mongoloid rasaga, qalgan barliq etnoslar evropoid rasaga 
qiredi.
Koreiyda 
oblastinda 
137-mińnan 
aslam 
koreller 
jasaydi. 
Rus 
jilnamalarinda qorela ati menen tilge alingan korellerdin ata-bablari IX-ásirlerde 
podoga kólinin batis boylarinda jaylasqan. Olar XI-XII ásirlerdi házirgi koreliya 
oblastinin batis bolimin iyelegen keyin arqa hám shiǵis tárepke tarqalgan hám 
jergilikli vepslar menen aralasip ketken. XII ásirde koreller rus mámleketine 
qosilip ruslardin tásirine ótken. qorel xalqinin qaliplesiwi XV ásirdeń baslap XIX 

---

22 
ásirge deyin dawam etedi. Tili hám mádeniyati jaǵinan qorellarga jaqin veńsa xalqi 
áyyemgi ves` atli fin qáwimleriniń qinlari. Saamlardin shiǵistan kelgen dáslepki 
mongoloid tilindegi ata- babalari ural tilinde sóylegen.
Olar bul jerde neolit dáwirinde qeń territoriyaga tarqalgan jergilikli fin qáwimleri 
menen aralasip mopor tili hám ózine tan mongoloid antropologiyaliq tilin payda 
etken. Házir arqa evropanin kol`sk yarim atawinda arqa skandinaviyada dáslep 
kóshpeli turmis keshirgen eki mińday moporlar jasaydi. Finn til toparina qirgeń 
udmurt, qomi, Mordva hám moriylerdin áyyemgi atababalari b.e.sh. III-II mińinshi 
jilliqlarda shiǵistin Volga qoma boylarina kelip jaylasqan, olardin bir bolimi Eston 
liva hám qorelofinlar b.e.sh. II-I mińnshi jillarda Baltiq boyi hám qoreller tárepke 
ótip ornalasqan. Bizin eramizdin baslarina kelip joqarida atalgan xaliqlar etnikaliq 
gruppa sipatinda qáliplese baslaydi. Vyatqa hám koma dár`yalari aralǵinda 
jaylasqan qáwimler udmurt xalqina tiykar salgan. B.e.sh. I-mińinshi jilliqlarda 
joqari qoma hám Vichegda basseyninde finno-ugor qáwimlerinen komiziryak 
etnosi duziledi. Pegora hám vichegda basseyinde jergiliqli qáwimler menen 
aralasip ketken perm` qáwimler birikpesi tiykarinda komi-permyaklari payda 
bolgan, olardin jaylasqan territoriyasi ulli Perm` dep atalgan. XIV-XV Komi 
ziryan hám Komi-permyaklar Moskva mámleketine qosiladi, usi dáwirden baslap 
bul etnoslarda ruslar menen jaqin baylanis ornatip rus mádeniyati keń tarqalgan. 
Volga-koma boyi xaliqlari: Evropadaǵi slavyan emes xaliqlardan orta Povolj`eda 
hám qama boyinda jaylasqan udmurtdlar, mariylar, mordvlar, chuashlar, tatar hám 
bashqirlar ózine tan tariyxiy etnografiyaliq rayondi duzgeń. Antropologiyaliq 
jaqtan bul xaliqlar úlken evropoid hám mongoloid rasasinin turli tiplerine tan. Til 
jaǵinan barliq Volga-qoma xaliqlari eki gruppaga bolingeń. Udmurtmariy hám 
mordvalar finno-ugor gruppasina, chuvash tatar hám bashqirlar altay sem`yasinin 
túrk gruppasina qiredi.
X ásirde áyyemgi udmurdlardin etnikaliq duzilisinde Volga-qoma 
bolgarlari belgili tásir kórsetken. qwey-j keyin mongol-tatar basqinshilari basip 
olardi hám XVI ásir ortalarinda bir bolimi rossiyaga, qubla bolimi qazań xanliǵina 

---

23 
ótedi. 1558-jili udmurd elati rossiya mámleketine qosilip udmurd xalqi qaliplese 
baslaydi. Mariy xalqi bizin eramizdin baslarinda dáslep orta volganin shól 
zonalarinda Vetluga hám Vyatqa dár`yalarinin araliǵinda jasagan qáwimlerden 
kelip shiqqan.
Olar áste-aqirin shiǵis rayonlarga jiljip házirgi territoriyasin iyelep algan. 
keyingi etnikaliq tariyxinda mariylar úsh gruppaga bolinedi. Volganin qurǵan tawli 
jerlerinde jaylasqan mariylar, shep qurǵanliqtaǵi tegis otlaqli jaylawlardaǵi 
mariylar hám shiǵis tárepindegi qońsi Bashqirstan, Tatarstan hám Udmurdstan, 
Gor`qiy, Perm oblastlarindaǵi mariylar, mordva xalqi mayda gruppalarga bolinip 
ózinin respubliqasinan basqa uzaq shiǵis orta aziya hám Volga boylarinda rossiya 
federatsiyasindaǵi bir qatar oblastlarda jasaydi. Mordva qáwimleri tiykarinan oqa 
hám orta volga dár`yalari araliǵinda jaylasqan. Olar XII ásirdeń baslap ruslar 
menen baylanis ornatip turgan. Házirgi mordva xalqi eramizdin baslarinda eki 
úlken qáwimler awqami esaplanǵan batistaǵi moqsha hám shiǵistaǵi erzya etnik 
gruppalari birikpesineń qáliplesedi. Volga boylarindaǵi turkiy xaliqlardin 
etnogenezi hár qiyli hám aralasip ketken. Orta volga boyi hám oniń qubla rayonlari 
uzaq dáwir ishinde bir neshshe márte finn tillerindegi qáwimler menen kelgindi 
hind evropa tillerindegi sqiflar, olonlar hám basqa qáwimler, keyinirek túrkiy 
elatliqlar menen aralasip ketken. Túrkiy qáwimler III-IV kele baslaǵan olardin 
qeliwi shiǵis evropa gunqlarinin basip qiriwi menen baylanisli bolgan. Volga boyi 
hám Ural eteqleride jaylasqan túrkler jergiliqli finno-ugor xaliqlarnin mádeniyatina 
qabil etqeń hám olar menen aralasip ketken eń úlken túrkiy aǵimlar bolgan túrk-
qaǵanliǵi V-VII ásirlerde Volga ural rayonina bastirip qirgeń, olardan keyin VII-
VIII ásirlerde arqa qavqazdan kelgeń bolgarlar basip kirgen.
Olar volganin shep tárepindegi qurǵanliqlardin ayrim bolimlerin, kama 
boylarina deyingi territoriyani iyelep jergiliqli túrk hám finno- ugor qáwimleri 
menen aralasip X-ásirde Volga bolgariyasi atli dáslepki feodal mámleketin payda 
etken. !tiraptaǵi qońsi elatlarǵa ózinin siyasiy ekonomikaliq hám mádeniy tásirin 
ótkizgen Volga bolgariyasi XIII-ásirde mongol tatarlari tárepinen basip alinip, 
quwqinliqqa ushiragan bolgarlardin kópshiliq bolimi volga boylap arqaga 

---

24 
kóshiwge májbúr boladi. Olar tawli mariylar hám basqa jergilikli qáwimler menen 
aralasip chuvash xalqina tiykar saladi. Chuvash etnonimi hám bolgarlardin 
qauimliq awqamlarinin biri bolgan suvorlar yamasa suvazlar ati menen baylanisli. 
XV ásirdiń ekinshi yariminda chuvash jerli qazań xanliǵina qosilgan. Chuvash 
xalqinin etnikaliq qaliplesiw barisin úlkenin 1551-jili rus mámleketine qosilgannan 
keyin kúsheyedi.
Volga boyi qazan tatarlarinin kelip shiǵiwinda bolgarlar hám jergiliqli 
mariy, mordva, udmurdlardin ata-babalari belgili rol` oynagan. XV-ásirde Altin 
Orda qulap qazań xanliǵi payda bolgannan keyin etnikaliq topar onda qipshaqlar 
húqmdarliq ete baslaydi hám aqibetinde bolgar tili qipshaq tilin siǵip shiǵarip tatar 
etnosina tiykar salinadi. Tatar sózi dáslep VI-IX ásirlerde payda bolip Baykaldiń 
shiǵisinda jaylasqan mongollardin eń úlken qáwimleriniń biri atamasi menen 
baylanisli shińǵisqan hám onin miyrasxorlari dáwirinde tatar ati menen qara-teńiz 
boylari hám qaspiy dalańliqlarindaǵi elatliqlar hám qáwimlerdi ataǵan. Házir 
tatarlar úlken milletlerdeń bolip tatarstan respublikasiniń basqa burinǵi awqam 
elleriniń kópshilik bóliminde jaylasip olar óz-ara bir birinen ajiralip turatugin 
etnografiyaliq gruppalardi duzgen. Bashkirlardin kelip shiǵiw máselesi ele toliq 
aniqlanbaǵan, ayrim alimlardiń táriplewinshe bashkir xalqinin etnogeneznde 
tiykarǵi roldi IV-ásirlerdeń baslagan.
Ulli kóship qoniwlar dáwirinde kelgeń turkiy qáwimler oylagan ayrim 
izertlewshilerdin pikirinshe bashkirlerdiń qaliplesiwinde tiykarǵi komponentti 
jergilikli finno-ugor qáwimleri duzgen. Bashkir xalqinin qaliplesiwinde jergiliqli 
iran tillerindegi sarmatlar hám hár qiyli finno-ugor qáwimleri menen bir qatarda 
ural eteqlerine X-ásirlerde kelgeń túrkler belgili rol oynagan. Olardin etnogenezine 
biraz keyinireq payda bolgan oǵuz-pecheneq qáwimleri, volga-qoma bolgarlari 
qipshaqlar soń mongollar qatnasqan. Altin orda qulaǵannan keyin bashqirlar qazan 
nogay, sibir soń rossiya qol astina ótedi. Xazir bashqirlar óz respubliqasinan basqa 
qońsi oblastlarda kóplep jasaydi.

---

25 
Burinǵi awqamnin qubla-batisinda jaylasqan moldavanlarda ózine tan 
mádeniyatqa iye. Olardin kelip shiǵiwinda arqa balqan yarim atawinda hám karpat 
tawi eteqlerinde áyyemgi dáwirlerde jasagan fronqo-daqiy qáwimleri negizinde 
payda bolgan voloxlar menen baylanisli bolip, tili Rim imperiyasi dáwirinde 
romanlastirilgan. VI ásirlerde moldavanlardin etnogenezinde turli slavyan toparlari 
da qatnasqan. Bul belgiler olardin tilinde, turmis mádeniyatinda treń iz qaldirgan 
moldavan xalqin payda etedi.
IV ásirdiń I yariminda prut dáryasinin batis hám shiǵis bolimindegi 
jerlerdi orap algan moldava qnyazligi duzilgenneń soń moldavan etnosinin 
qaliplesiw barisi tamamlanadi. XIX ásir baslarinda moldaviyanin bir bolimi prut 
hám dnestr ortaliǵindaǵi Bessorobiya osman imperiyasi quraminan azat etilip 
Rossiyaga qosilgan. I-shi Duńya juzliq uristan soń Bessorabiya Ruminiya 
mámleketinin quramina, ol 1940-jili Qitaydan burinǵi awqam ellerine qosilǵan