Dereklerden paydalaniw

1.2. Jazba dereklerden paydalaniw haqqinda 
Etnologiyanin- izertleytuǵin mashqalalariniń biri mádeniyat bolip esaplanadi. 
Mádeniyat degen túsinik keń hám tar mániste qollaniladi. Misali, awil-xojaliǵinda 
egiletuǵin hár túrli dánli ósimlik túrlerinde mádeniy daqillari dep ataladi. Bul 
mádeniyat sózin tar mániste qollaniliwi. Al kúndelikli turmisimizda mádeniyat 
sózin bilim beretuǵin oqiw orinlarinda, hár túrli mádeniy-aǵartiw mekemelerine 
baylanisli aytiladi. Adamlardiń ruwxiy dárejesin kóteriwde de mádeniyat degen 
sózi jiye qollanilip kishpeyil bilimli aqil-oy jaǵinan jetilisken qásiyetlerge iye 
bolǵan adamlardi mádeniyatli adamlar deydi. Ilimiy tilde mádeniyat sózi keń 
mániste qollanilip, adam balasiniń jigerli miynetiniń nátiyjesinde payda bolǵan 
jáne ruwxiy bayliqlardiń jiynaǵin aytamiz.
Uliwma mádeniyatti ekige bóliwge boladi: materialliq hám ruwxiy mádeniyat. 
Materialliq madeniyatimiz turaq jaylar, úy hám úy jihazlari, kiyim-kenshekleri, 
bezeniw taǵinshaqlari, taǵamalari hám xojaliq buwimlari menen belgilenedi. 
Xalqimizdiń materialliq mádeniti uzaq tariyxiy basqishlar dawaminda qáliplesip 
ózine tán qásiyetlerge iye.
Materialliq mádeniyatimiz belgileri  
 
Miynet qurallari úy-jaylar, qábirler
Áskeriy qural-jaraqlar Qalalar-sháhárler
  
Ruwxiy mádeniyat tizimi belgileri
Arxiv hújettler Jaziw-siziw
Teńge pullar Aramey jaziwlari
Arxeologiyaliq ashiliwlar ózbek sháhár hám qalalari bolǵanliǵin olarda bay 
dekarativ bezewler, súwretler, boyawlar bolǵanliǵin kórsetedi. Salavkiyler hám 

---

10 
baktriyalilar zamaninda Suǵdiena, Margiena, Fergana, Shosh eramizdan burinǵi 8-
miń jilliqlar aqirlarinda Ózbekstan aymaǵinda sháhárler menen bir qatarda awillar, 
bekkem qorǵanlar, diyxanlar háwlileri barliǵi aniqlanǵan.
Bunda qorǵanlar Qarshi, Samarkand, Xorezmde kóplep ushirasadi. Eski 
Termezdegi Qaratóbe qoyimshiliǵinda ótkerilgen qaziw jumislari nátiyjesinde
Budda ibadatxanasi hám ondaǵi bay ónerlerge iye bolǵan buyimlar, ganchdan 
islengen háykeller, tashdan islengen sayabanlar, tas qaqpaqlar, sopol idislari hám 
olardaǵi jaziwlar materialliq mádeniyatimiz belgileri bolip esaplanadi.
Qalalar átirapindaǵi qishlaqlar rabot dep atalip onda ónermentshilik, 
diyxanshiliq penen shuǵillaniwshi adamlar jasaǵan.Olar qosimsha diywallar menen
qorshalǵan.
-Shiǵis mámleketlerinde eń áyyemgi jaziwlar úlkemizde jasaǵan ata-
babalarimizdiń jaratqanliǵi
Tariyximizdi úyreniw
2
de mádeniy miyraslardiń bir túri bolǵan tamǵalardiń orni 
ayriqshi.
Tamǵalar tariyxiy dáwirlerde adamlardiń hújjeti retindn olardiń imzasin 
yamama mórin tastiyiqlawshi belgi xizmetin atqarǵan. Tamǵa haqqinda jazba 
maǵliwmatlar orta ásir derekleninen ushurasadi. Maxmud Qashǵariy óziniń Divan 
lugat at-tywrka atli shiǵarmasinda, máselen, turk qáwimleriniń bir bólegin quraǵan 
oǵwzlardiń hár biri qáhiminiń ózine tán tamǵasi hám urani barliǵin jazadi. Soniń 
menen birge 22 turli tamǵani keltirip ótedi.
Keyin ótken rashid ad Dinde oǵuz qáwimleri hám olardiń tamǵalari haqqinda 
maǵliwmat qaldirǵan. Seldjukiylerdiń basqariw sistemasindaǵi usinday shaxs 
Shems ad Din Maxmud esaplanǵan. Ol sarayda abroyli bolǵanliǵi sonshelli oni 
uliǵlap Tugray dep ataǵan.
Orayliq Aziya, soniq ishinde Xorezim xukimdarlari jeke tamǵalarǵa iye 
bolǵan. Qara Qitaylilar ustinen jeńiske erisip Iskandar-i Soni (eninshi Aleksandr 
Makedonskiy)-degen laqabqa iye bolǵan Xorezimshax Ala ad Din Muxammed,
2
R.F. Vvedenie v etnografiyu. L., 1974 

---

11 
Orta Ásirlerdegi tamǵalarǵa axmiyetli berilgenligi sonsheli aylanistaǵi 
teńgelerde kópshilik jaǵdayja hukimdarlardiń atlariniń ornina olardiń tamǵalari 
kórsetiliwi menen sheklengen. Álbette jazba dereklerde tek xukimdarlardiń 
tamǵalari xaqqinda ǵana maǵliwmat berilip qoymastan eldegi puxaralardiń 
tamǵalari jóninde maǵliwmat ushirasadi.
1333-jili Qubla Evropa qalalari arqali ótken Morokkali Ibn Battuta 
adamlardiń mallariniń jambasina tamǵa salip jaylawǵa bos aydap qoyatuǵunliǵiniń 
guwasi bolǵan.XVIII-XIX ásirlerdegi batirlariniń, sonday aq belgili ulamalariniń 
diplomatiyaliq xatlarindaǵits tamǵalarin arxiv materiallardan kóriwge boladi. 
Usinday hújjetlerdiń biriniń aqirinda- «Bul antqa ant ishtim ruwiniń biyi miń úyli 
kishi bilan bash saldim wa qolim qoydim, wa tamǵam bastim..

Disput ótkeriw (Milliy urp-ádetleri, dástúrlerihaqqinda pikirler 

júrgiziw)
. Bul dástúr tiykarinan menshik mallarǵa qollanilǵan hám ol «en saliw»- dep 
atalǵan en salinǵan mal-janliqlar tuwisqanlar arasinda, soniń ishinde dayilijiyenli 
adamlar arasinda bir-birine atap enshi etip beriledi etnografiyasi»).
Xalqimizdiń tariyxiy-etnografiyasin úyreniwde tamǵalar menen qatar hár bir 
uriwlardiń ózine tán uranlari hátteki, jaqinda málim bolǵanday quslari da bolǵan. 
Bul baǵdardaǵi maǵliwmatlar xalqimizdiń ótmishdegi tariyxin, etnografiyasin 
tereńirek úyreniwde júdá áhmiyetli derek bolip esaplanadi.
T a ǵ i n sh a q l a r- xalqi milliyliginiń bir belgisi bolip, ásirese ata-
babalarimizdan miyras bolip qalǵan taǵinshaqlar úlken áhámiyetke iye bolǵan.
Milliy mádeniyat hár bir millettiń milliy, mádeniy ózgesheliklerin 
kórsetetuǵin áhmiyetli belgileri menen kózge túsedi. Ótmishten miyras bolip 
kelgen xalqimizdiń qol óneri arqali bizge jetip kelgen Sáwkele, Háykel, Árebek, 
Kiyme- shek, Túrme, Aydanli, siyaqli milliy qádiryatlari: Aqbasqur,. basqada 
zergerlik buyimlari xaliqlariniń ózine tán etnografiyaliq ózgesheliklerin 
sáwlelendiredi.

---

12 
Al, jegde bolsa kelte hám tar etip tigilgen, tek basqa jamilip júretuǵin mereke 
kiyimi. Bul tap qazilardiń arnawli kiyimine uqsap,oni tek qiz jeńgeleri ǵana 
jamiladi.
Sonday-aq jasi 40 ótken hayallar keywana esaplanip, qizil kiymeshek ornina 
aq kiymeshek, qizil jegde ornina aq jegde háykel ornina tumarsha, qalqanli sirǵv 
ornina búrshekli sirǵa, qasli bilezik ornina kuyma bilezik taǵinǵan. Qizlar 
negizinen halhali sirǵa, sobiq sirǵa, baldaqli sirǵa, silsileli sirǵa taǵatuǵin bolǵan. 
Soniń ushin da bulardiń bir-birinen ádewir parqi bar.
Máselen. Dunya xalqlari 4 irqqa bólinedi. Evropeoid, mongoloid, negroid, 
avstralo-veddoid. Đrqlar insanniń sirtqi belgileri tiykarinda ajratiladi. Denesi reńi, 
shashi oniń reńgi, kóziniń dúzilisi, gele súyeginiń dúzilisi, murniniń formasi, 
birinshi, ekinshi hám úshinshi darejeli dene túkleriniń kóp yamasa az ekenligi hám 
basqalar tiykarǵi aniqlawshi belgilerinen esaplanadi.  
Xojaliq mádeniy túrleri. Dunya xaliqlarin etnologiyaliq izertlewlerde olardiń 
óz-ara qatnasiqlari xojaliq-mádeniy tipleriniń hám áhámiyeti úlken. Bazida bir 
tilde sóyleytuǵin etnoslar bir-birinen uzaq alista jasamasada xojaliǵi, kúndelikli 
turmis tárizi, mádeniyatlari uliwma basqasha uqsamaydi, basqa jaǵdaylarda bolsa 
túrli tillerde sóylesip bir-birinen minlap kilometr araliqta jasawina qaramastan 
etnoslar (monǵol hám badaviyler) uqsas xojaliq túrin hám mádeniyat jaratiúi 
múmkin. Jer júzindegi baoliq insaniyat wakilleri tábiyiy iqlim jaǵdayina mass 
xojaliqmádeniy tiplerin jaratadi. Etnologiya páninde bul qásiyetler hám 
uliwmaliqlarǵa da katań itibar qilinadi 

---

13