Dereklerden paydalaniw
II BAP. OYANIW DÀWIRINDE EVROPADAǴI SOCIAL SIYASIY
Download 190.35 Kb. Pdf ko'rish
|
evropada oyaniw
|
II BAP. OYANIW DÀWIRINDE EVROPADAǴI SOCIAL SIYASIY
ÒZGERISLER 2.1. Olardiń kelip shiǵiw tariyxi Evropa xaliqlari- pútkil duńya mádeniyati tariyxinda belgili orindi iyeleydi. Bul jerler eń áyyemgi zamanlardin úlken madeńiyat payda etqeń ayriqsha burinǵi Gretsiya hám Rim dáwirlerineń baslap duńyaga taralgan búgingi Evropa mádeniyatina tiykar salgan elatliqlardin qinlari. Bul jerlerdegi mádeniy miyraslar ulli geografiyaliq ashiliwlardan keyin hám sońǵi renesans dáwirinde duńyanin basqa materiklarine tarqaladi. Pútkil jer sharindaǵi qurǵanliqtin protsentin iyelegen Evropada shama menen 490 mln.ǵa shamalas, yaǵniy duńya xaliqlarinin we protsenti usi territoriyada jasaydi. Bul jerde Házirgi waqitta 50 den artiq úlken hám qishi xaliqlar belgili. Bulardin etnogenezi hám etnikaliq belgileri ózine tán tábiyiy geografiyaliq jaǵdaylarina baylanisli ózine tán ózgesheliklerge iye. Áyyemgi dáwirlerden Evropa adamzat jasiwi ushin qolayli shárayatqa iye. Onin basqa materiklerden parqi sonnan ibarat, mámleketler orninda tábiyiy shólistanliq hám tawliqlar joq. Bul jerler tiǵiz xaliqtin ornalasiwi hám togayliqlar hám ónimdarli topiraqlar arqali shegeralasqan. Evropanin arqa bolimi SHpetsbergen subtropika yamasa Arktika кeńligine jetse qubla bólimi krit atawina subtropik polyusqa (shama menen 5 miń km) taqaladi. Keńligi Batistan shiǵisqa Pireney yarim atawinan Atlantika okeani jaǵalarinan Balqan yarim atawi, qara teńiz boylarina (3100 km) deyin sozilǵan. Etnografiyaliq jaqtan keyingi klassifikatsiyaǵa tiykarlanip shet el Evropa tiykarinan 4-gruppaga bólinedi. 1. Arqa Evropa (Finlandiya, Shvetsiya hám Norvegiya, Daniya hám Islandiya. 2. Shiǵis Evropa (Pol`sha, GDR, ChSSR, Veengriya, Ruminiya, Bolgariya, Yugoslaviya, Albaniya). 3. Batis Evropa (Angliya, Irlandiya , Frantsiya, FRG, Bel`giya, Niderlandiya, Shveytsariya, Avstriya, Monoko, Lyuksemburg). 4. Qubla Evropa (Portugaliya, Ispaniya, Italiya, Gretsiya, Gibroltar, Mol`ta, San- Marina. Degen menen eń áyyemgi mádeniyat oshaǵi Evropada emes, b.e.sh. M-V- 14 III mińinshi jillari Arqa Afrika, qubla Aziya territoriyasinda payda bolgan. Usi waqitlarda Evropada ańshiliq hám jaylawshiliq penen shuǵillaniwshi algashqi qáwimler jasagan. Adamzat qubla Evropa hám onin orta bolimineń áyyemgi dáwirlerdeń baslap ózlestire baslagan. keyingi dáwirlerde ótqizilgeń izertlewler kópshiliq Evropa mámleketleri erte poleolit dáwirinde adamlar jasaganin qórsetedi. kópshiliq Evropa mámleketlerinde erte poleolit dáwirleri baslap adamlar jasagan. Frantsiyadaǵi óńgirlerdeń tabilgan tas qurallar, arxeologlardin táriplewinshe, bul jerde izli-izineń poleolit mádeniyati qálipleskenligin tastiyiqlaydi. Maselen, shel`, ashel` hám must`e tomeńgi poleolit madeńiyatlarina tiyisli (b.e.sh. 400-300 miń jillar) geydel`berg hám isandertallar jasaganliǵi, keyingi dáwirde Orińyak, sol`yutre, madleń joqari poleolit mádeniyatin payda etqeń qáwimlerdin jasaganliǵin sipatlap kórsetti. Tómengi poleolit mádeniyatin dóretken geydel`berg hám Ieondertal` dep atalgan maǵliwmatlar ele házirgi zaman adami darejesine jetpegen bolsa, keyingi joqari poleolit mádeniyatin payda etkqenler, aqilli adamlar darejesine kóterilgen. Bulardin keyingi pútkil Evropaga tarqalgan. Olardi Antropologiyaliq jaqtan Házirgi Evropaliqlarga jaqin quram tipi dep táripleńedi. Demek házirgi Evropa xaliqlarinin ata-babalari shama menen bunnan 60-miń jillar burin payda bolgan bazibir izertlewlerdin kórsetiwinshe Evropanin qubla rayonlarini antropogeńezge (adam watanina) qiredi. B.e.sh. 2-mińinshi jillardan baslap pútkil Evropa materiginde hind-Evropa tillerinde soyleytugin qáwimler tarqala baslaydi. Olar aqirin qublada Balqan yarim atawin hám krit atawin keyin (B.e.sh. Imińinshi jillarda) Italiyanin kópshiliq bolimin iyeleydi. Eń úlken tolqin (qel` qáwimleri) Batis Evropaga jetip Házirgi Frantsiya hám Belgiyaga jaylasqan. Pireney yarim atawina kelgeń qel`tler iberlar menen aralasip «qel`tiber» xalqina tiykar salgan. Britaniya atawin iyelegeń hind-Evropa tilleri B.e.sh. II-I jillarda pútkil Evropaga tarqalgan. Biraq bul tillerdin tiykarǵi kelip shiqqanliǵi qanday eqeńligi xazirshe málim emes. keyingi xaliqlardin ulli kóshiwi dáwirinde shet el Evropa xaliqlari jánede kóbirek aralasip ketken. Shiǵistan kóship kelgen gúnilar avarlar, bolgar hám veńgerler jergiliqli xaliqlardi háreketke keltirgen. Usi dáwirde german qáwimleri batis tárepke jiljip keń territoriyada jaylasqan. Dnepr hám visla 15 dógereklerinde jasagan slavyan qáwimleri Balqan yarim atawina hám shiǵis Evropaga kóship kelip ornalasqan. Bul etnikaliq ózgesheliq barisi keyinde dawam etip Házirgi Evropa xaliqlarini qaliplesiwine tiykar salgan. Evropa xaliqlarinin kópshiligi hind- evropa-slavyan, german, roman hám qel`t tillerinde soyleydi. Slavyan til toparina batis slavyanlardin chexlar, slavaqlar, polyaqlar hám qubla slavyanlardan serblar, bolgarlar xorvatlar, slavyanlar, chernogorlar, moкedonyaliqlar hám bosкiylеr кiredi. Roman til toparina qubla hám batista jasawshi ital`yanlilar, frantsuzlar, valonlar, ispanlar, portugallar ruminler qiredi. Áyyemgi dáwirlerde кeń tarqalgan qel`t tilinde soyleytugin xaliqlardin qinlari hazir teк Irlandiya , Shotlandiyanin ayirim jerlerinde, Angliya hám Frantsiyanin Breton yarim atawinda jasaydi. qel`tlerdin kópshiliq bolimi Rim imperiyasi húkimdarliq etqeń dáwirde roman tilleri menen aralasip keyinireq german qáwimleriniń tarqaliwi menen german tiline sinisip ketken. German xaliqlarina nemetsler, avstriyaliqlar gollandlar, flamandlar, shvedler, norvegler daniyaliqlar, ispandlar, inglisler shvetsariyaliqlardin ayrim bolimleri qiredi. Hind- evropa tillerinde greqler hám albanlilarda soyleydi. Vengerler yamasa mad`yarlar, finnler, soamlar hám loparlar finno-ugor til sem`yasina qiredi. Balqan yarim atawinda jasawshi túrkler hám gagauzlar ese túrkiy tillerinde soyleydi. Biraqta Mal`ta atawinda arab tili saqlangan. Batis slavyanlardin polyaкlar X-ásirlerge kelip polyaqlar, vislyanner, pomorlilar, mazovsha hám silezinlerdeń duzilgeń mámleket territoriyasinda xaliq sipatinda qáliplesken. Usi dáwirlerde ulli moraviya qnyazliǵi shegarasinda chex, slavaq, morava qáwimleri birigip házirgi Chexoslavakiya xaliqlarina tiykar salgan edi. Biraq XI-ásirde slavaklar Venger mámleketinin quramina qirgiziledi hám XX ásirge deyin olarǵa boysingan. Chex hám Morava qáwimleri biriqpesineń duzilgeń chex xalqi XIII-XVI ásirlerde nemetslerdin кoloniyasinа aylanadi. XVII ásirdeń baslap Avstriya mámleketine quramina kiredi. Usi dáwirlerde olarǵa kolonizatorlar 16 nemetslestiriw siyasatin ámelge asira baslaydi hámde 1918-jili chexoslavakiya mámleketi payda boladi 3 . Házirgi Bolgar xalqi V-VI ásirlerde Balkanga kelgen qubla slavyan qáwimleri menen jergilikli frokiy xalqi hámde VII-ásirlerde shiǵistan basip kirgen hám óz atamasin bergen turkiy tildegi kóshpeli bulgarlardin aralasiwi natiyjesinde payda boladi. Yugoslaviya xaliqlariniń slavyan ata-babalari VII-ásirlerde juda qeń territoriyada -qara teńiz jagalawlarinan Adriotikaga deyin jaylagan olar áyyemgi jergiliqli Illiriya hám Froniyaliq rolin xaliqlari menen hár qiyli tariyxiy sebepler menen aralasip ketken. Yugoslaviya xaliqlari jiyi-jiyi Vizantiya, Veńgriya, Avstriya túrkiya mámleketleri tárepinen basip alinadi. Tek 1918-jili Yugoslaviya ǵárezsiz mámleket bolip birigedi. Házirgi eń úlken milletlerdeń esaplangan nemetslerdin etnogenezine áyyemgi xaliqlar kel`tler, soqs bavar, tyuring, gess, fronn siyaqli qáwimler áhmiyetli rol` oynaydi. X-ásirde nemetsler qol astina ótken Oder hám El`ba dár`yalari boylarinda jasawshi slavyanlar hám nemetsler menen aralasip óz mádeniy tásirin ótkizgen. Orta ásirlerde tómen jaǵdayda jasagan nemets xalqi ózine tán mádeniyat jaratqan. German tiline jaqin inglislerdin kelip shiǵiwinda dáslep Britaniya atawina kóship kelgen kel`tler eramizdin I-shi miń jilliǵi ortalarinda jaylasqan kóp sanli german qáwimleri anglosakslar yuta hám frizler, keyinirek qosilgan daniyaliqlar, norvegler hám ayriqsha frantsuzlasqan normanlar belgili orin iyeleydi. Frantsuz xalqinin qaliplesiwinde hám qel`t tilinde sóyleytugin bulgar tiykarǵi rol` oynagan. Olar eramizdan burinǵi I-ásirlerde rimlikler tárepinen basip alinǵan hám romanlastirilǵan. Keyin vestgot, burgund hám fronk siyaqli german qáwimleri frantsuz xalqinin áhmiyetli komponenti bolip roman xaliqlari menen aralasip ketken hámde frank qáwimleriniń frantsuz xalqinin ati kelip shiqqan. Italiya xalqina dáslep B.e.sh. I mińinshi jillarda Apenin yarim atawina kelip jaylasqan qáwimleri ayriqsha latinlar tiykar salgan. Rim imperiyasi ulagannan 3 Tokarev S.A. Istoki etnograficheskoy nauki. M. Nauka, 1978 17 keyin V-ásirlerdeń baslap bir neshshe juz jillar dawaminda varvar qáwimleri basip qeledi hám rawajlangan madeńiyatli italyalilarga qosilip aralasip ketken. Pireniy yarim atawinda eń áyyemgi xaliqlar «iber»lar hám «bosk»lar jasagan. Olar b.e.sh. I-mińinshi jillarda kelgen qel`tler, keyinsheliq rim imperiyasi basip algannan soń latin tilinde sóyleytugin elatliqlardiń aralasiwi nátiyjesinde Házirgi ispan hám portugal xaliqlari payda boladi. Házirde Pireneyda frinilarda ayirim jerlerinde jasawshi áyyemgi xaliqlardin óz tillerin saqlap qalgan. Olar ózine tan ona tilineń basqa qaysi mámlekette jasasa sol mámlekettin tilinde toliq iyelegeń. Házirgi dáwirde bul jerde 60 qa jaqin etnoslar jasaydi. Olardan 38 i bir millionnan aslam xaliqqa iye shet el Evropa xaliqlari basqa materiklerge qaraganda milliy jaqtan aldinraq qaliplese baslagan. XIX-ásirdiń ortalarina kelip kópshiliq xaliqlar millet sipatinda ózinin milliy mámleketi hám shegarasina iye bolgan. Xazir Evropa xalqinin yarimina jaqini bir milletliq yaǵniy 90 protsenti ózinin mámleketinde jasaydi. Ayirim mámleketlerde mayda milletlerdin ayrim gruppalari jasaydi, bazi bir mámleketler, maseleń Yugoslaviyada serbler, xorvatlar, chernogorlar bosqiylar, slavaklar, makedonliqlar, albanlar vengerler, Belgiyada flomondlar hám vallonlar. Ulli Britaniyada inglizler shotlandlar, irlandlar uel`sqliqlar, gollar, chexoslovakiyada chexlar hám slavaklar, ispaniyada ispanlar, katolonliqlar, nalsibiylar, basqalar h.t.b. jasaydi. Shet el Evropanin mámleketlerinin shegaralas rayonlarinda aralas etnik gruppalar, kóp milletli oblastlarda ushiraydi. Evropanin 90 protsenti hind evropa tillerinin wáqilleri bolip, olar til sem`yalarina german, roman, slavyan hám qel`t tillerine bolinedi. Bul tillerdin eń úlkeni 17 xaliqtan ibarat german gruppasi bolip onda 178- mlnnan aslam xaliq soyleydi bul bir neshshe payda tarmaqlarga bólinedi. Roman til gruppasina qiretugin xaliqlar tiǵiz jaylasip olardin uliwma sani 177 millionnan aslam. Slavyan tilinde soyleytuǵin 11- xaliqtin sani shama menen 79 mln adam. Juda az xaliqqa iye bolgan Kel`tler 7,5 million adamdi qurap bular eń áyyemgi Evropa xaliqlarinin qinlari esaplanadi. Hind-Evropa til sem`yasina qiretugin 18 áyyemgi frokillalardan qinlari esaplangan albanlar antiq dáwirde yunonlar menen orta ásirlerde orqadan kóship kelgeń slavyanlar hám albanlar menen aralasip ketken Házirgi greqler (9 mln artiq) ǵárezsiz gruppalarga ajiralip tilinde hám trmis túrzinde ózine tán ózgesheliqlerdi saqlap qalgan. Pútkil Evropaga mayda gruppalarga bolinip tarqalgan lwliler tiykarinan X-XII ásirlerde hindistannan kóship kelip Evropanin turli mámleketlerinde jaylasqan. Evropa mámleketlerinde jasawshi yaxudiylar tiykarinan ózinin jasagan mámleketinin tilinde soyleydi, diniy ibadat etiwde áyyemgi yxudiyler tilineń paydalanadi. Basqa til sem`ya wáqillerineń uval tili sem`yasina tiyisli q xaliq finler, veńgerler hámde kóshpeli popar (saam) lar túrkiy gruppasina tiyisli Balqan yarim atawindaǵi túrkler hám gagauzlar óz tillrinde soyleydi. Biraqta olardin tilinde ital`yan hám inglis sózleri kóp ushyraydi. Evropada áyyemgi dáwirlerdeń jergiliqli tábiyiy sharayatqa qáliplesken evropaliq rasaliq hár qiyli tipleri jaylasqan, keyinreq evropaga mongollardin qirip qeliwi menen ayirim etnoslarda mongoloid rosanin belgileri óz tásirin tiygizgeń. Buǵan Skandinaviyada jasawshi mongolloid belgilerine iye bolgan loparlar misal bola aladi. Negroydliq rasa wákilleri payda bolip olar jergiliqli xaliqlar menen aralasip ketken. Burinǵi awqam ellerinin Evropa bolimlerindegi shiǵis slavyan xaliqlari Shiǵis slavyan ellerine tiykarinan ruslar, ukraynlar hám beloruslar qiredi. Slavyanlardin ayrimlari AQSh, qanada hám batis evropa mámleketlerinde jasaydi. Slavyanlar úlken evropaliliq rasaga tan bolip, onin óz-ara hár qiyli tillerine qiredi. Maselen qubla Uqrayna hám qara teńiz boylarinda jasiwshi xaliqlar qara shashli hám qara qózli bolip atlanta qara teńiz tipine, shiǵis evropa tegisliginde jasawshi rus, uqrain hám beloruslar malle reń rasa tiplerin duzse, arqa rayonlarda jasawshi xaliqlar baltiqa tiline, shiǵis oblastlarda jasawshi ruslarda mongoloid belgileri biraz seziledi. Shiǵis slavyan til toparina kirgen rus tili eki bolimge q) shiǵis rus, w) 19 qubla rus. Ukrain hám Belarus tille 4 ride rus tiline juda jaqin, úshewide hind-evropa til sem`yasinin slavyan toparinin shiǵis slavyan shaqapshasina qiredi.Ózlerinin kelip shiǵiwi, tili hám mádeniyati menen shiǵis slavyanlar Evropadaǵi batis hám qubla slavyanlar menen kóp uliwmashiliqqa iye. Házirge deyin olardin etnogenezinin eń áhmiyetli hám dálillenbegen mashqallari menen toli. Sonin ushinda házirge deyin uliwma slavyanlardin kelip shiǵiwi toliq aniqlanbagan. Arxeologiyanin izertlewlerge qaraganda slavyanlardin etnogenezi b.e.sh. III-II mińinshi jilliqlarda Orayliq, Arqa hám Shiǵis Evropada payda bolgan hind- Evropa qáwimleri menen baylanisli. Slavyanlardin áyyemgi mákanlari orta dnepr boylari hám joqari Dnepr, arqada Karpat boylari hám Volga boylarinda jaylasqan. Dáslep shiǵis slavyanlar qara teńiz arqasinda jaylasqan «antlar» atamasi menen tilge alinadi. keyinireq slavyan qáwimleri bir qansha aqtiv ráwishte dógerekátirapqa kóship Evropanin kópshiliq bolimine tarqalgan. B.eramizdin I-mińinshi jillari shiǵis slavyanlar shiǵis evropaga jaylasa baslaydi. Qubla tárepke kóship olar Dnepr boylap Dunay átiraplarindaǵi úlken territoriyalardi iyelep algan. Arqa-batis tárepke kóshken bolimi letto-litva qáwimleri il`man hám gud kóllerine jetip Volga-ona dár`yasi ortalarindaǵi otiriqshi bolip jaylasqan.Bizin eramizdin I-mińinshi jillardin basinda juda qeń territoriyada rus jilnamalarinda tilge alingan áyyemgi qauim toparlarinin (pol`yaqlar, drevlyanlar, radimiglar, vyatichlar, slavyan h.t.b.) birigip áyyemgi rus xalqi payda boladi. Bul baris aqibetinde pútkil shiǵis slavyanlardin áyyemgi rus mámleketi qiev rusi dógeregine biritiredi. Usi dáwirde Dnepr boyinda jaylasqan rus yamasa ros qauim awqami qiev mámleketinin payda boliwinda tiykarǵi rol` oynagan. Bul qáwimlerdin ati jergiliqli Ros dár`yasi ati menen baylanisli bolip, rus xalqinin atida usidan kelip shiqqan hám boljawlar bar. áyyemgi rus xalqi ózinin uliwma tili, mádeniyati, jaziwi hám ádebiyatina iye bolgan. 4 Jabbarov.I. Jahon xalqlari etnografiyasi. T., 1996 20 Orta ásirlerdegi óz-ara urislar mongol basqinshiliǵi rus xalqinin qaliplesiwine irqinish jasadi. XIV ásirdeń baslap áyyemgi rus elati átirapinda rus, uqrain hám belorus xalqi qaliplese baslaydi. keyinirek Mosqva knyazliǵi átirapina jámleksken rus xalqi oraylasqan mámleketke iye bolip, XVIXVII ásirlerden baslap mosqvanin siyasiy tásiri qúsheyip, az xaliqqa iye bolgan arqa hám qubla rayonlarga, Ural hám Sibir` tárepqe úzliksiz basip qirip ózinin etnik territoriyalarin bir qansha qeńeytti. Ruslar keyin Volga boyi hám Arqa kavkazdi XVIII-XIX ásirlerde Baltik boyi, qara teńiz boylarin, Zakavkaz`e, Orta Aziya, Qazaqstan hám Uzaq Shiǵis rayonlarin ózine qaratip ruslardin kópshilik bolimi usi territoriyalarga kóship barip jergiliqli xaliqlar menen aralasip xojaliq hám mádeniy jaqtan ózgerisler alip keledi. Burinǵi awqamnin Evropa bolimindegi slavyan emes xaliqlardin etnogenezi hám etnikaliq tariyxi Slayan emes xaliqlar Baltiq boyi, orta povol`je qama, Volga boyilarinda jasaydi. Olar shiǵis slavyanlar menen qońsi turganliǵi sebepli óz-ara uliwmaliq belgilerge iye.Antropologiyaliq jaqtan slavyan emes xaliqlar tiykarinan úlken evropoid rasasinin turli tiplerine qiredi. Biraqta Volga boyi xaliqlar- mariylar, udmurtlar, chuvachlar tatar hám bashqirlar loparlardin bir boliminde mongoloid rasasinin belgileri seziledi. Til jaǵinan slavyan eme xaliqlar bir neshe gruppaga bolinedi, eń kóbi finn-ugor toparina tiyisli fin tilinde soyleytugin estonlar, qorellar, livlar, vepslar, saamlar udmurtlar, mordvalar, qomipermyaqlar. Litva latish xaliqlarinin tilleri hind-evropa til sem`yasinin arnawli letto-litva shaqapshasina, moldavanlar roman til toparina tiyisli. Bul jerde túrkiy tilde soyleytugin xaliqlar chuvashlar, tatarlar, bashqirlar, gagauz hám qara imlar jasaydi. Qalmaqlar Altay til sem`yasinin mongol shaqapshasina kiredi. Bul xaliq hám elatlardin etnogenezi hám etnik tariyxi hár turli, olardin ishinde tariyxiy etnik hám mádeniy jaqtan uliwmaliq belgilerge iye bolgan Baltik boyi xaliqlari ajralip turadi. Baltiq boyinda tiykarinan 3- xaliq jasaydi, litvaliqlar (óz ati listuvyan) latishlar hám estonlar Baltiq boyi xaliqlari óz respubliqasinan tisqari uqrain avxaziya psqov Belorussiya hám Rossiyanin arqa-batis boliminde 21 AQSh qanada, Latin Amerikasi Avstraliya hám Pol`shada jasaydi. Baltiq boyina adamlar eń áyyemgi dáwirlerdeń kelip jaylasqan. Bronza dáwirinde-aq Házirgi latviya territoriyasina qubladan áyyemgi ata-babalari letgollar, sellar, zemgollar hám qursheylar kelip tariyxiy jaqtan ele aniqlanbagan jergiliqli elatliqlar menen aralasip ketken. Latish xalqinin qaliplesiwi XII-XIII ásir baslarindaǵi nemetslerdin basip aliwi sebepli toqtap qalgan hám XVI-ásir baslarina kelip xaliq bolip qaliplesiwi tamamlangan. 1940-jili latviya burinǵi SSSR quramina qosip alinadi. Áyyemgi etnikaliq gruppalardin latchallar óz mádeńiy turmis ózgesheliqlerin saqlap qalgan. Latishlar menen toliq aralasip ketken mayda etnik gruppa-livlar kúndelik turmista eski tilinen paydalanadi. Litva xalqinin áyyemgi ata babalari iyamunas hám Daugava dár`yalari jagalarina b.e.sh. II- mińinshi jilliqtin qirip kelgeń turli baltiqa qáwimlerineń ibarat bolgan. Hasli litva etnosi IX- XII ásirlerde qaliplese baslagan hám onin qaliplesiwinde joqarida aytilgan qáwimlerdeń basqa litva yamasa auqshtayt elati, jemayte, skol`va, kadrova, kursheylar hám zemgallar qatnasqan. XVII ásirdin aqirinda litva territoriyasinin tiykarǵi bolimi Rossiyaǵa qosiladi. 1940-jili litva burinǵi SSSR quramina qosiladi. Latviyanin arqasinda áyyemgi dáwirlerden baslap eston xalqinin atababalari rus jilnamalarinda tilge alingan chud` atamasin daǵi finn tilinde soyleytugin qáwimler jasagan. Olar Házirgi estoniya territoriyasinda b.e.sh.II-mińinshi jilliqta payda bolgan. Keyinirek Baltika, Skandinav qáwimleri, I-mińinshi jilliqtin aqirinda shiǵis slavyanelemeńtleri kelip aralasip eston xalqinin negizin duzgeń. Eston xalqinin etnogenezi jaylasqan setu yamasa setikez atli etnografiyaliq gruppala xazirge deyin ajiralip turadi. XIII ásirlerdegi nemets basqinshilarina qarsi azatliq gúresi milliy birlesiw barisin kúsheytti. 1710-jildaǵi Arqa urisinan keyin estoniya rossiyaǵa qosilip eston milleti qáliplese baslaǵan. Baltik boyi xaliqlarinin mádeniy turmisinda, materialliq hám ruwxiy mádeniyatinin qaliplesiwinde bir tárepteń shiǵis slavyanlardin ekinshi tárepten basitaǵi qońsilari nemets shvets siyaqli german qáwimleriniń tásiri ótken. XIII-ásirde litva ulli qnyazliginin payda boliwi hám ogan shiǵis slavyan jerlerinin bir boliminin ótiwi natiyjesinde hátte úsh ásir 22 dawaminda rus tilin mámleket tiline aylandirgan edi. keyin litvanin Pol`shaga qosiliwi natiyjesinde bul jerde polyaklardin tásiri kúsheyedi hám katolik dini tarqaladi. Burinǵi awqamnin evropa bolimindegi arqa xaliqlari Burinǵi awqamnin evropa boliminin arqasinda áyyemgi ruslardan basqa qorslar, vepsalar, saamlar, nomi-permyaqlar hám nemetsler jasaydi. Olardin ishinde antropologiyaliq jaqtan saamlar (poplar) aralas mongoloid rasaga, qalgan barliq etnoslar evropoid rasaga qiredi. Koreiyda oblastinda 137-mińnan aslam koreller jasaydi. Rus jilnamalarinda qorela ati menen tilge alingan korellerdin ata-bablari IX-ásirlerde podoga kólinin batis boylarinda jaylasqan. Olar XI-XII ásirlerdi házirgi koreliya oblastinin batis bolimin iyelegen keyin arqa hám shiǵis tárepke tarqalgan hám jergilikli vepslar menen aralasip ketken. XII ásirde koreller rus mámleketine qosilip ruslardin tásirine ótken. qorel xalqinin qaliplesiwi XV ásirdeń baslap XIX ásirge deyin dawam etedi. Tili hám mádeniyati jaǵinan qorellarga jaqin veńsa xalqi áyyemgi ves` atli fin qáwimleriniń qinlari. Saamlardin shiǵistan kelgen dáslepki mongoloid tilindegi ata- babalari ural tilinde sóylegen. Olar bul jerde neolit dáwirinde qeń territoriyaga tarqalgan jergilikli fin qáwimleri menen aralasip mopor tili hám ózine tan mongoloid antropologiyaliq tilin payda etken. Házir arqa evropanin kol`sk yarim atawinda arqa skandinaviyada dáslep kóshpeli turmis keshirgen eki mińday moporlar jasaydi. Finn til toparina qirgeń udmurt, qomi, Mordva hám moriylerdin áyyemgi atababalari b.e.sh. III-II mińinshi jilliqlarda shiǵistin Volga qoma boylarina kelip jaylasqan, olardin bir bolimi Eston liva hám qorelofinlar b.e.sh. II-I mińnshi jillarda Baltiq boyi hám qoreller tárepke ótip ornalasqan. Bizin eramizdin baslarina kelip joqarida atalgan xaliqlar etnikaliq gruppa sipatinda qáliplese baslaydi. Vyatqa hám koma dár`yalari aralǵinda jaylasqan qáwimler udmurt xalqina tiykar salgan. B.e.sh. I-mińinshi jilliqlarda joqari qoma hám Vichegda basseyninde finno-ugor qáwimlerinen komiziryak etnosi duziledi. Pegora hám vichegda basseyinde jergiliqli qáwimler menen aralasip ketken perm` qáwimler birikpesi tiykarinda komi-permyaklari payda 23 bolgan, olardin jaylasqan te 5 rritoriyasi ulli Perm` dep atalgan. XIV-XV Komi ziryan hám Komi-permyaklar Moskva mámleketine qosiladi, usi dáwirden baslap bul etnoslarda ruslar menen jaqin baylanis ornatip rus mádeniyati keń tarqalgan. Volga-koma boyi xaliqlari: Evropadaǵi slavyan emes xaliqlardan orta Povolj`eda hám qama boyinda jaylasqan udmurtdlar, mariylar, mordvlar, chuashlar, tatar hám bashqirlar ózine tan tariyxiy etnografiyaliq rayondi duzgeń. Antropologiyaliq jaqtan bul xaliqlar úlken evropoid hám mongoloid rasasinin turli tiplerine tan. Til jaǵinan barliq Volga-qoma xaliqlari eki gruppaga bolingeń. Udmurtmariy hám mordvalar finno-ugor gruppasina, chuvash tatar hám bashqirlar altay sem`yasinin túrk gruppasina qiredi. X ásirde áyyemgi udmurdlardin etnikaliq duzilisinde Volga-qoma bolgarlari belgili tásir kórsetken. qwey-j keyin mongol-tatar basqinshilari basip olardi hám XVI ásir ortalarinda bir bolimi rossiyaga, qubla bolimi qazań xanliǵina ótedi. 1558-jili udmurd elati rossiya mámleketine qosilip udmurd xalqi qaliplese baslaydi. Mariy xalqi bizin eramizdin baslarinda dáslep orta volganin shól zonalarinda Vetluga hám Vyatqa dár`yalarinin araliǵinda jasagan qáwimlerden kelip shiqqan. Olar áste-aqirin shiǵis rayonlarga jiljip házirgi territoriyasin iyelep algan. keyingi etnikaliq tariyxinda mariylar úsh gruppaga bolinedi. Volganin qurǵan tawli jerlerinde jaylasqan mariylar, shep qurǵanliqtaǵi tegis otlaqli jaylawlardaǵi mariylar hám shiǵis tárepindegi qońsi Bashqirstan, Tatarstan hám Udmurdstan, Gor`qiy, Perm oblastlarindaǵi mariylar, mordva xalqi mayda gruppalarga bolinip ózinin respubliqasinan basqa uzaq shiǵis orta aziya hám Volga boylarinda rossiya federatsiyasindaǵi bir qatar oblastlarda jasaydi. Mordva qáwimleri tiykarinan oqa hám orta volga dár`yalari araliǵinda jaylasqan. Olar XII ásirdeń baslap ruslar menen baylanis ornatip turgan. Házirgi mordva xalqi eramizdin baslarinda eki úlken qáwimler awqami esaplanǵan batistaǵi moqsha hám shiǵistaǵi erzya etnik gruppalari birikpesineń qáliplesedi. Volga boylarindaǵi turkiy xaliqlardin 5 Jabborov I. Jahon xalqlari etnologiyasi. T. «Yangi asr avlodi», 2005 Narodi mira. M-L., 1954-1966,t.1-13. 24 etnogenezi hár qiyli hám aralasip ketken. Orta volga boyi hám oniń qubla rayonlari uzaq dáwir ishinde bir neshshe márte finn tillerindegi qáwimler menen kelgindi hind evropa tillerindegi sqiflar, olonlar hám basqa qáwimler, keyinirek túrkiy elatliqlar menen aralasip ketken. Túrkiy qáwimler III-IV kele baslaǵan olardin qeliwi shiǵis evropa gunqlarinin basip qiriwi menen baylanisli bolgan. Volga boyi hám Ural eteqleride jaylasqan túrkler jergiliqli finno-ugor xaliqlarnin mádeniyatina qabil etqeń hám olar menen aralasip ketken eń úlken túrkiy aǵimlar bolgan túrk- qaǵanliǵi V-VII ásirlerde Volga ural rayonina bastirip qirgeń, olardan keyin VII- VIII ásirlerde arqa qavqazdan kelgeń bolgarlar basip kirgen. Olar volganin shep tárepindegi qurǵanliqlardin ayrim bolimlerin, kama boylarina deyingi territoriyani iyelep jergiliqli túrk hám finno- ugor qáwimleri menen aralasip X-ásirde Volga bolgariyasi atli dáslepki feodal mámleketin payda etken. !tiraptaǵi qońsi elatlarǵa ózinin siyasiy ekonomikaliq hám mádeniy tásirin ótkizgen Volga bolgariyasi XIII-ásirde mongol tatarlari tárepinen basip alinip, quwqinliqqa ushiragan bolgarlardin kópshiliq bolimi volga boylap arqaga kóshiwge májbúr boladi. Olar tawli mariylar hám basqa jergilikli qáwimler menen aralasip chuvash xalqina tiykar saladi. Chuvash etnonimi hám bolgarlardin qauimliq awqamlarinin biri bolgan suvorlar yamasa suvazlar ati menen baylanisli. XV ásirdiń ekinshi yariminda chuvash jerli qazań xanliǵina qosilgan. Chuvash xalqinin etnikaliq qaliplesiw barisin úlkenin 1551-jili rus mámleketine qosilgannan keyin kúsheyedi. Volga boyi qazan tatarlarinin kelip shiǵiwinda bolgarlar hám jergiliqli mariy, mordva, udmurdlardin ata-babalari belgili rol` oynagan. XV-ásirde Altin Orda qulap qazań xanliǵi payda bolgannan keyin etnikaliq topar onda qipshaqlar húqmdarliq ete baslaydi hám aqibetinde bolgar tili qipshaq tilin siǵip shiǵarip tatar etnosina tiykar salinadi. Tatar sózi dáslep VI-IX ásirlerde payda bolip Baykaldiń shiǵisinda 6 jaylasqan mongollardin eń úlken qáwimleriniń biri atamasi menen baylanisli shińǵisqan hám onin miyrasxorlari dáwirinde tatar ati menen qara-teńiz 6 Bruk S.I Naselenie mira. M., 1981 25 boylari hám qaspiy dalańliqlarindaǵi elatliqlar hám qáwimlerdi ataǵan. Házir tatarlar úlken milletlerdeń bolip tatarstan respublikasiniń basqa burinǵi awqam elleriniń kópshilik bóliminde jaylasip olar óz-ara bir birinen ajiralip turatugin etnografiyaliq gruppalardi duzgen. Bashkirlardin kelip shiǵiw máselesi ele toliq aniqlanbaǵan, ayrim alimlardiń táriplewinshe bashkir xalqinin etnogeneznde tiykarǵi roldi IV-ásirlerdeń baslagan. Ulli kóship qoniwlar dáwirinde kelgeń turkiy qáwimler oylagan ayrim izertlewshilerdin pikirinshe bashkirlerdiń qaliplesiwinde tiykarǵi komponentti jergilikli finno-ugor qáwimleri duzgen. Bashkir xalqinin qaliplesiwinde jergiliqli iran tillerindegi sarmatlar hám hár qiyli finno-ugor qáwimleri menen bir qatarda ural eteqlerine X-ásirlerde kelgeń túrkler belgili rol oynagan. Olardin etnogenezine biraz keyinireq payda bolgan oǵuz-pecheneq qáwimleri, volga-qoma bolgarlari qipshaqlar soń mongollar qatnasqan. Altin orda qulaǵannan keyin bashqirlar qazan nogay, sibir soń rossiya qol astina ótedi. Xazir bashqirlar óz respubliqasinan basqa qońsi oblastlarda kóplep jasaydi. Burinǵi awqamnin qubla-batisinda jaylasqan moldavanlarda ózine tan mádeniyatqa iye. Olardin kelip shiǵiwinda arqa balqan yarim atawinda hám karpat tawi eteqlerinde áyyemgi dáwirlerde jasagan fronqo-daqiy qáwimleri negizinde payda bolgan voloxlar menen baylanisli bolip, tili Rim imperiyasi dáwirinde romanlastirilgan. VI ásirlerde moldavanlardin etnogenezinde turli slavyan toparlari da qatnasqan. Bul belgiler olardin tilinde, turmis mádeniyatinda treń iz qaldirgan moldavan xalqin payda etedi. IV ásirdiń I yariminda prut dáryasinin batis hám shiǵis bolimindegi jerlerdi orap algan moldava qnyazligi duzilgenneń soń moldavan etnosinin qaliplesiw barisi tamamlanadi. XIX ásir baslarinda moldaviyanin bir bolimi prut hám dnestr ortaliǵindaǵi Bessorobiya osman imperiyasi quraminan azat etilip Rossiyaga qosilgan. I-shi Duńya juzliq uristan soń Bessorabiya Ruminiya mámleketinin quramina, ol 1940-jili Qitaydan burinǵi awqam ellerine qosilǵan 26 Juwmaq Juwmaqlap aytqanda, pútkil duńyada mádeniyatsiz tariyxsiz belgili orindi iyele almaydi. Bul jerler eń áyyemgi zamanlardin úlken madeńiyat payda etqeń ayriqsha buring`i Gretsiya hám Rim dáwirlerineń baslap duńyaga taralgan búgingi Evropa mádeniyatina tiykar salgan elatliqlardin qinlari. Bul jerlerdegi mádeniy miyraslar ulli geografiyaliq ashiliwlardan keyin hám sońg`i renesans dáwirinde duńyanin basqa materiklarine tarqaladi. Pútkil jer sharindag`i qurg`anliqtin r protsentin iyelegen Evropada shama menen 490 mln.g`a shamalas, yag`niy duńya xaliqlarinin we protsenti usi territoriyada jasaydi. Bul jerde Házirgi waqitta 50 den artiq úlken hám qishi xaliqlar belgili. Bulardin etnogenezi hám etnikaliq belgileri ózine tán tábiyiy geografiyaliq jag`daylarina baylanisli ózine tán ózgesheliklerge iye.Soniń ishinde biz evropa elleriniń siyasiy turmisin tereńnen kórip ótik . Bunda olardiń oyaniw dáwiring uyreniwde bir neshe metodlar yamasa usullardan paydalandiq Download 190.35 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|