Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Download 4.83 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 7.12. Genetik kod və melumatın ötürülməsi.
- Zülal sintezinə xromosom nezareti və bakteriyalarda genetik mübadilənin xromosomxarici elementləri.
- 7.14. Şərti patogen mikroblarım formalaşmasında plazmidilərin rolu.
- 8.1. Virusların biosferdə mövqeyi ve təbiəti
248 göstəricilərə malik olur. DNT plazmidi də DNT xromo&omu kimi qapalı quruluşa malik olub, müxtəlif şəraitdə fərqli form alar ala bilər. D N T molekulu sıx burulmuş halqa şəkilli və ya düz xətt şəklində ola bilər. D N T plazmidinin uzunluğu təxminən y— xromosom qədər olur, ancaq onun kütləsini hesablamaq çox çətindir. Plazmid bir çox xromosom xarici elementlərdən təşkil olunmuşdur ki, bunlar da Öz genetik xüsusiyyətləri və molekulyar ölçülərinə görə çox müxtəlifdir, molekulyar kütləsi 4,5x106 -dan 9,4x10* qədər ola bilər. DNT-də plazmidin miqdarını bilmək üçün molekulyar - bioloji eksperimentlərdən ən çox işlədilən mini-hüceyrə (Adler, 1967) eksperimentidir. Bu zaman Escherichia coli və digər bakteriyalar mexaniki təsir nəticəsində parçalanır. Ayrılmış DNT təmiz halda əldə edilir, onun ölçü və kütləsi hesablanır və nəticədə D N T plazmidinin miqdan hesablanır.
Genetik məlumatın düzgün və dəqiq ötürülməsində genetik kodun rolu böyükdür. Bu nəzəriyyəni ilk dəfə Qamov (1954), sonralar isə Krik və başqalan irəli sürmüşlər. Bu nəzəriyyəyə görə bütün genetik məlumat D N T molekulunda şifrlənmişdir. Bunu təsəvvür etmək nə qədər çətin olsa da, məlum olmuşdur ki, bütün bunlar ardıcıl olaraq dörd əsas D N T molekulu vasitəsilə ötürülür ki, bunlar da mövcud olan bütün zülalların tərkib hissəsini təşkil edir. Zülallar müxtəlif quruluşlu 20 aminturşusundan ibarətdir. Bunlardan uzun polipeptid zənciri düzülür ki, bunlar da bir neçə yüz aminturşusu molekulundan ibarətdir. Bunların da hər birində DNT-nin əsasını təşkil edən hüceyrələr durur. Kodlaşdırılmanı 4 hərfin köməyi ilə bir ifadədə yazmaqla oxşatmaq olar (A,Q, S, T)- agenin-qünanin-sitozin - timin. Bu ifadələr 4 hərfdən 3-nün kombinasiyası ilə həyata keçirilir. Buna görə də genetik kod üçqat adlanır. Genetik kod bütün canlı aləm üçün universaldır ki, bu da canlı materiyanın vahid başlanğıcından törədildiyini göstərir. D N T molekulunda kodlaş- dırılmış zülalın sintezi bir neçə mərhələdən ibarətdir və 3 tip RNT-nm - məlumat-mRNT, nəqliyyat-nRNT və ribosomal-rRNT iştirakını tələb edir, n R N T spesifik R N T polimeraza fermentinin köməyi ilə yaranır. Bu zaman bütün məlumat ardıcıl olaraq R N T molekuluna köçürülür. Məlumat ötürülməsinin bu mərhələsi transkripsiya - köçürmə adlanır. RNT-də timin əvəzinə urasil olduğu üçün qoşalaşma vaxtı bu mərhələdə AT əvəzinə AS yazılır. Məlumatlaşmış R N T sitoplazmada yerləşən ribosoma yaxınlaşır. Ribosom - qeyri adi qabiliyyətə malik olan hüceyrə quruluşudur ki, onda bioloji sintezin bütün həyati göstəriciləri həyata keçirilir. Onlarda genetik məlumat aşkarlanır, lazımi toplamalar apanldıqdan sonra aktivləşdirilmiş spesifik zülal molekuluna ötürülür. Bütün canlı orqanizmlərdə ribosom ribonokleoproteidlərdən ibarət olub tərkibində 63 % R N T və 37 % zülal olur, ö z formasına görə sferik olan bu törəmələr (qlobulalar) 150-300 A°,
molekulyar kütləsi isə 2,7 x 10Ğ dalton olur. O nlar ən çox bağırsaq çöplərində öyrənilmişdir. Bakteriya ribosomları özündə 3 tip ribosomal RN T saxlayır (5S, 16S, 23S). Bunların molekulyar kütləsi 3,5xl04, 0,55xl06 və 1,1 xlO6 daltondur, RN T-da vəzifəsi axıracan ətraflı öyrənilməmişdir. Belə güman edilir ki, bunlar ribosomlann formalaşmasına kömək edir, am inturşulannın aktivliyini artırır və həmçinin məlumatın matrisada dəqiq qeyd olunmasım təmin edir. Bir sözlə, bunlar alınmış məlumatın dəqiq və düzgün ötürülməsinə kömək edən yardımçı aparatdır. 7.13.
İstənilən zülalın sintezi bir neçə mərhələdə baş verir və bunun üçün spesifik enzimlər lazımdır. Belə enzimlərin sintezi bakteriya xromosomunda proqralaşdırıl- mışdır ki, bakteriya xromosomu da DNT-nin molekulunda yerləşir. Müəyyən zülalı istehsal etmək üçün bir çox mürəkkəb metöbilik proseslər lazımdır (genetik lokus). Burada bütün genetik məlumatlar toplanır. Gen mutasiya edə bilər, genetik dəyişmələrə məruz qala bilər, icra etdiyi funksiyadan asılı olaraq dəyişə bilər. Müəyyən zülalların sintezinə nəzarət edən gen quruş geni adlanır. Zülalın əmələ gəlməsinə nəzarət edən iki genetik nəzarət ayırd edilir:
və
pozitiv nəzarət. Pozitiv nəzarət DNT-də- xromosomlann yerləşməsini və bu prosesi tənzimləyir. Orqanizmdə hər hansı bir çatışmamazlıq meydana çıxarsa bu proses işə düşür və lazımi D N T molekullarmm sintezi üçün siqnal verilir - bakteriofaqlar, plazmidilər, episomlar və s. sintez olunur. Bütün canlı orqanizmlərin genetik yenidən qurulması yalnız iki amilin olması şərtilə çarpazlaşdırma prosesi nəticəsində olur. Bu amillər biri donor, digəri resipiyentdir. Bu amillər DNT-nin tərkibində həm keyfiyyətcə, həm də spesifik cəhətdən lazımi qaydada olmalıdır. D onorun və resipiyentin bak- teriyaların kontaktı nəticəsində hüceyrələrdə yenidənqurma əmələ gəlir ki, bu da öz növbəsində tam keyfiyyətli xrom osom lann yaranmasına səbəb olur. Çarpazlaşdırma və cütləşdirməni həyata keçirmək üçün donor mütləq törətmə qabiliyyətinə malik olmalıdır. Bu qabiliyyət bakteriofaqlarmın olması ilə ölçülür. Həmin faqlar bakteriyanın səthində olan xüsusi törəmələr vasitəsilə sintezdə iştirak edir. Bəzi bakteriyalarda bu törəmələr olmur. Bunlan F plazmidi əvəz edir. Qəbuledicidə - resipyentdə mütləq hes genlər (hes +) olmalıdır ki, rekombinasiya həyata keçsin. Ötürmə-genetik məlumatın donorun ayrıca götürülmüş hüceyrəsinə yeritməkdən ibarətdir. Ötürmənin effektli olması D N T donorun və qəbuledicinin homoloji quruluşunun inkişaf dərəcəsindən asılıdır. Ona görə də ötürmə bir növün nümayəndələri arasında daha səmərəli olur. H ətta bu zaman belə donor resipyentdə yalnız özünə uyğun hüceyrələrlə birləşə bilir. Resipyent hüceyrələr çox zaman yalnız 1-15 % donoru qəbul edə bilir ki, bu da hüceyrə divannm çətin keçilməsi ilə izah olunur. Resipiyentin hüceyrəsinin səthində spesifik aktiv ferment olur ki, bu da D NT-nin donorun hüceyrə daxilinə 250
keçməsini asanlaşdırır. Hər bir hüceyrənin səthində 30-70 belə həssas nöqtələr olur ki, bu yerlərdə DNT-nin donora ötürülməsi daha yaxşı baş verir, hüceyrəyə daxil olmuş fraqment nazik sap şəklində parçalanır ki, bu da resipyentin xromosomlanna daxil olur. Ötürmənin tezliyi xromosomun ayn-ayn nöqtələrinin həssaslığından, genetik məlumatın necə olmasmdan, D N T komponentinin nuklein tərkibindən asılıdır. Bakteriyalann növündən asılı olaraq ötürmənin tezliyi də müxtəlif olur. Pnevmokoklar və streptokoklar arasında bu zəif, entrobakteriyalar arasında isə güclü olur. Bakteriofaqlann köməyi ilə genetik materialın donordan köçürülməsi müşahidə edilir. Bu bakteriofaqlar sitoplazmada ya sərbəst şəkildə, ya da D NT-nin tərkibində profaq şəklində olur. Fəal vəziyyətdə .bu faqlar irsiyyəti başqa xromosom genlərinə ötürür. Faqlar sərbəst şəklə keçərək öz geninin kiçik bir fraqmentinə birləşə bilir. Öz yeni sahibində faq genetik materialın ötürücüsü rolunu oynayır. Köçürmə prosesi ilk dəfə XIX əsrin 50-ci illərində Lederberq və Sinder tərəfindən enterobakteriyalarda öyrənilməklə genetik tədqiqatlarda çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. -Bundan başqa xüsusiləşdirilmiş ötürmə də mövcüddür ki, bu zaman ötürücü faq genetik məlumatı yalnız birləşdiyi nöqtədəki genə ötürür. Bir çox Salmonella kolibakteriyaları faqlan bu xüsusiyyətə malikdirlər, ötürm ə zamanı faqla birlikdə xromosomun da müəyyən hissəsi ötürülür ki, bu da resipyentin antigen quruluşuna təsir göstərir. Belə bakteriofaqlardan biri- Corynebacterium diphtheria başqa faqla birləşməsinə baxmayaraq öz toksikliyini saxlayır. Yalnız bu bakteriyalarda toksin ötürülmüş faqm genetik nəzarəti altında olur. Salmonellalarda ötürmə prosesi öyrənilərkən maraqlı bir hadisə aşkar edilmişdir (Ozerski 1956). Bu tədqiqatın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, resipyentin hüceyrəsinə daxil olan bakteriofaq onun xromosomuna daxil olmur, sitoplazmada sərbəst şəkildə qalaraq purin sintezinə nəzarət edir. Lakin bəzi hallarda stafilokokların, enterobakteri- yalann bəzi növlərinin atipik formalarına rast gəlinir ki, bunlar da epidemioloji və epizootoloji müayinələri çətinləşdirir. Bunlar xüsusən salmanello qrupuna aid olan bakteriyalarda rast gəlinir. Bu zaman bir- birinə yaxın olan bakteriyalann antigen quruluşunda dəyişgənlik əmələ gəlir. Bu növ ötürmələrdən əlavə başqa bir ötürmə növü də mövcuddur ki, bu zaman donorun və resipiyentin hüceyrələri bilavasitə birləşirlər, tik dəfə bu hadisəni Lederberq və Tatum (1964) müşahidə etmişlər. Lederberq sübut etmişdir ki, belə donor aktivliyinin səbəbi hüceyrədə xrom osom lann genetik F faktor elementinin olmasıdır. Hal-hazırda belə hüceyrələr «qadın» və «kişi» hüceyrələri adlanır. Belə adlandm lm a faqlara da aiddir. Belə ki, yalnız f1, f2 MS2 donor hüceyrələri faqlan adlanır və hal-hazırda həmin faqlan spesifik donor adlandırırlar. F + hüceyrəsinin səthində xüsusi çıxıntı olur ki, bu spesifik faqlan udma qabiliyyətinə malikdir. Escherichia coli bakteriyasının çıxıntısı 25 A ölçüsündədir. K ontakt zamanı çıxıntılar resipiyentin hüceyrəsi ilə birləşir və nəticədə plazmitdilər əmələ gəlir. Plazmidilər - genetik element olub, resipiyentin D N T molekuluna keçir. Bundan başqa plazmidilər bakteriyanm tərkibində olan bir neçə dərman
preparatları vasitəsilə birləşərək antibiotiklər əmələ gətirə bilir. Plazmidilərin xarakter xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar müxtəlif boya maddələrinə qarşı mənfi münasibət göstərirlər (rəng götürmürlər). Sərbəst şəkildə olanlar isə boyanırlar. Lakin bunların arasında olan başlıca fərq ondan ibarətdir ki, donor yalnız ilk kontaktda bütün məlumatları resipiyentə ötürür. Onun fəaliyyəti get-gedə zəifləyir və 7-ci nəsi ötürmədə tam zəif olur. A. P. Pexovun (1977) verdiyi m əlumata görə F hüceyrələr Escherichia coli K-12 ştammı ilə birləşərək H fr tipli klonlar əmələ gətirir ki, bunların da seroloji xüsusiyyətləri oxşar olur. Eksperiniental olaraq Escherichia coli K-12 ştammının çarpazlaşmanm mümkün olduğu sübut olunmuşdur. Çoxsaylı müşahidələr əsasında müxtəlif növ m ikroblann genetik qarşılaşmaları sübut edilmişdir ki, bu zaman yeni-klon-mikrob hər iki növün xüsusiyyətini saxlayır. Elə plazmidilər də vardır ki, onlar metobilik proseslərə nəzarət edir, ağır metalların (civə) əmələ gəlməsinə kömək edir, kamforam, naftalini, salisitlan parçalayır. Bu da onların daha geniş xüsusiyyətlərə malik olmalarını sübut edir.
Patogen və şərti patogen mikroblar özlərinin genetik faktorlarında ekzo və endotoksin yaratm alarına görə bir-birindən fərqlənirlər. Patogen mikroblann bu göstəricilərinə görə onlann təbiəti və fərdi xüsusiyyətləri yaxşı öyrənilmişdir. Son vaxtlar külli miqdarda təcrübələrlə enterobakteri- lərdə irsiyyətin formalaşması və ötürülməsi geniş öyrənilmişdir. Salma- nellolann patogenliyi onda olan toksinin əriməsi və ya saxlanması nəticəsində artıb-azala bilər. XX əsrin 60-cı illərində sübut edilmişdir ki, Escherichia coli-nin xromosom xarici hemoliz sintezi mümkündür. Smit və Xolls (1967) xromosom xarici elementi Hly ilə simvolik olaraq göstərilmişlər. Bir qədər sonralar isə D.Q. Küdlay Hıy-ni dispesiyalı uşaq və böyüklərdən alınmış bağırsaq çöplərində aşkar etmişdir. 1974-cü ildə Qebel və əməkdaşları plazmidinin molekulyar quruluşunu təsvir etmişlər. H ly- plazmidi akrid rəngləyiciləri ilə yaxşı boyanır, eyni zamanda patogenliyi resipyentə yaxşı ötürür. Cücələr üzərində apanlan təcrübələrdə bunların canlı orqanizmdə hemolitik formalaşması yaxşı sübut olunmuşdur. XX əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində Smit və əməkdaşları Eschierichia coli-nin xromo- somxarici patogenliyinin yeni faktorlarını aşkar etmişlər. Sübut olunmuşdur ki, Ent - plazmidi sahib-bakteriyada endotoksin istehsal edə bilir. Vir- bakteriyanm virulentliyinə nəzarət edir, K-88 və K-99 plazmidi isə antigenlərin sintezinə nəzarət edir. Plazimidlərin müqayisə edilməsi nəti cəsində (heyvanlarda tədqiqatlar aparmaq, testlərdən keçirmək) onlann spesifik maddələr sintez etməsi (hemolizin, toksinlər), toksikliyi və virulentliyi aşkar edilmişdir. Məsələn, Plazmid Hly toksin sintezindən başqa a,B, Y hemohzini də sintez edir. Plazmid “Vir”- mikrobun virulentliyinə nəzarət edir, plazmid “K ”- seroloji sınaqlarda antigenləri aşkara çıxarmağa kömək edir. Bakteriyalarm toksikliyi laboratoriyada siçanların periton daxilinə yeritməklə yoxlanılır. 252 “Ent” plazmidinin olm ası (bu enteretoksinlər sintezinə nəzarət edir) cavan çoşkalann bağırsağmda aşkar edilir. Tərkibində plazmidi olan patogen mikroorqanizmlərin patogenüyi həmin plazmidin hesabma artır. Belə plazmidilərə “R ” plazmidi aiddir. Bu, mikrobun dərmanlara, ilk növbədə antibiotiklərə davamlığım artınr. Bütün bunlarla yanaşı ayn-ayn tip plazimidlərin bir-birinə uyğun gəlməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, “R ” plazmid - “F ” plazmidin inkişafım ləngidir. Bunları nəzərə alaraq patogen plazmidlərin inkişafim ləngitmək üçün, bəzi təbii ştammlardan istifadə olunur. Poliplazmaidlər sisteminin belə xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq heyvanlarda (xüsusən cavanlarda) kəskin enterit, toksikozlar, kolibakterioz və s. əmələ gəlməsi və müalicəsində mümafıq üsul seçmək lazımdır. 253 V iru sların ken etikası « M ə n i n a n d ı m k i, m o z a i k a x ə s t ə l i y i n ə t u t u l m u ş t ü t ü n y a r p a ğ ı n ı n ş ir ə s i, h ə t t a Ş a m b e r l a n ı n s ü z g ə c i n d ə n s ü z ü l d ü k d ə b e lə ö z i n f e k s i o n l u q x a s s ə s i n i s a x l a y ı r . » (D.İ.İvanovski, 1892) 8.1. Virusların biosferdə mövqeyi ve təbiəti Viruslar (latınca- «virus»-«zəhər»)-canlı materiyanın ən bəsit quruluşa malik, yüksək genetik və molekulyar səviyyəli, hüceyrə daxilində parazitlik edən, yalnız reproduksiya yolu ilə öz nəslini saxlayan, qeyri-hüceyrəvi quruluşlu formasıdır. Virusu ilk dəfə 1892-ci ildə virusologiya elminin banisi D.İ.lvanovski V.V.Polevsevlə birlikdə K nm ın botanika bağında tütünün mozaika xəstəliyini öyrənərkən kəşf etmişlər. Lakin 1935-ci ildə ABŞ-ın Koliforniya universitetinin professoru U.M.Stenli tütünün mozaika xəstəliyi virusunun kristal
quruluşuna-zülal-nuklein turşusu
təbiətinə malik olduğunu kəşf etmiş və 1946-cı ildə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Alimin şərəfini ucaltmaq üçün onun iş otağında tütünün mozaika xəstəliyi virusunun kristalları xüsusi şüşə boruda liofilizasiya olunmuş (qurudulmuş) vəziyyətdə saxlanılmaqdadır. Həmin kristallar bu gün də öz patogenliyini itirməyib. Mikroorqanizmlər kimi viruslar da biosferdə (suda, torpaqda, havada, canlı orqanizmlərdə və s.) çox böyük intişar tapmışdır. Onların yayılma arealı çox geniş olmaqla, hazırda insan, heyvan və bitki orqanizminə daxil olduqdan sonra geniş diapozonlu patologiyalar törədir. Virus infeksiyaların ən başlıca xüsusiyyəti onların inkubasiya dövrünün uzun müddətli (QİCS və inək quduzluğunda 10 il və daha artıq) olması və əsasən xroniki gedişlə müşayət edilməsidir. Viruslar aşağıdakı xüsusiyyət lərinə görə mikroorqanizmlərdən və digər bırhüceyrəlilərdən kəskin surətdə fərqlənir: 254 1. Viruslar canlı materiyanın hüceyrə quruluşuna malik olmayan, yalnız zülal təbiətli xüsusi qişalardan-kapsid və kapsomerlərdən və bir nuklein turşusundan (RNT, yaxud D NT) ibarət olan üzvləridir. 2. Viruslar hüceyrə daxili parazitlər olmaqla, yalnız onun hesabına öz struktur komponentlərini qurur və nəslini davam etdirir. 3. Viruslar mikroorqanizmlərin yetişdiyi adi və elektiv (seçmə) qida mühitlərində yetişməyərək, yalnız inkişafda olan toyuq embrionu və hüceyrə kulturasmda yetişir. 4. Viruslar canlı aləmin ən sadə quruluşlu, yüksək molekulyar və genetik səviyyəli üzvüdür. 5. Viruslar öz nəslini yalnız hüceyrə daxilində reproduksiya (hüceyrəni onun yalnız özünə məxsus olan komponentləri - kapsid, kapsomer və nuklein turşusunu matris-iz qoymaqla sintez etməyə təhrik etmək) yolu ilə davam etdirir; mikroorqanizmlərdən fərqli olaraq viruslarda çoxalma prosesi getmir. 6. Viruslar adi m ikroskoplarla görünmür, yalnız 1939-cu ildə kəşf olunan elektron m ikroskopu ilə müşahidə olunur. 7. Viruslar canlı materiyanın çox kiçik Ölçüyə malik üzvü olmaqla ən kiçik ölçü vahidi - nanometrlə ölçülür (lnm=171000.000.000m). 8. Viruslar hazırda genetikanın, molekulyar biologiyanın və gen mühəndisliyinin öyrənilməsi üçün ən əlverişli canlı tədqiqat obyekti sayılır. 9. M ikroorqanizmlər və birhüceyrəlilərdən fərqli olaraq virusların tərkibində yalnız bir nuklein turşusu (DNT, yaxud RNT) olur. Məhz bu əlamətinə görə bütün viruslar iki böyük taksonomik qrupa - D N T və RNT genomalı viruslara təsnif olunur. 10. Viruslar bütün antibiotiklər, sulfanilamid və nitrofuran qrupu preparatlarının təsirinə olduqca davamlı olmaqla, onların heç biri viruslara virusid (məhvedici) təsir göstərmir. Viruslara ancaq interferon məhvedici təsir edir. 11. Virusların əsas xüsusiyyətləri, yaxud nəsli informasiyalar nuklein turşusu (RNT, DNT) vasitəsilə bir nəsildən başqa nəslə verilir. 12. M ikroorqanizmlərdən fərqli olaraq onların keçə (süzülə) bilmədiyi süzgəclərdən-fıltirlərdən (Zeysin, Berkefeldin və Şamberlanın süzgəcindən) viruslar asanlıqla süzülərək heç bir dəyişikliyə uğramır. 13. RNT-genomalı viruslarda biologiyada heç bir canlıya məxsus ol mayan xüsusiyyət-bütün genetik informasiyaların yalnız RNT-də yerləşməsi- mövcuddur. 14. Viruslar canlı aləmin yeganə üzvüdür ki, onların DNT-sində alanin və sitozin birlikdə 35-74% (xromosomlarda cəmi 44%) təşkil edir. 15. Virusları induksiya və identifikasiya etmək və yetişdirmək üçün qan zərdabı, amnion mayesi, maya ekstraktı, vitaminlər və s. ilə zənginləşdirilmiş hüceyrə kulturasından (Hela, Hep və s.) istifadə edilir və bu zaman onların mikroskopla müşahidə olunan sitopatik (sitopatogen) təsirinə (hüceyrələri zədələmə, parçalama, degenerasiya və məhv etmə dərəcəsinə) istinad olunur (neytrallaşma reaksiyası ilə).
Viruslann canlı aləmə mənsub olması son zam anlara qədər alimlər a r a sında həmişə diskussiyaya və ciddi mübahisələrə səbəb olmuşdur. D ünyanın məşhur filosofları beynəlxalq konfrans, konqres və simpoziumlarda virus lan n materiyanın cansız təbiət amili, bioloqlar isə canlı amili olmasını sübut etməyə cəhd göətərmişdir. Nəhayət, bioloqlar bu elmi münaqişədə qalib gələ rək, virüsların öz nəslini - populyasiyasmı davam etdirməsi, yüksək mole- kulyar və genetik səviyyəyə malik olması, insan və heyvanlarda hüceyrə daxili parazitlik etməsi, xəstəliklər törətməsi, eləcə də tərkibində canlılara məxsus daşıyıcıların (DNT və ya RNT) olmasına əsaslanaraq onların canlı aləmə məxsus olmasım birmənalı olaraq sübut etmişlər. Hazırda dünyanın bütün elm xadimləri, o cümlədən filosoflar virusların canlı materiyanın ən sadə üzvü olmasım yekdilliklə etiraf edir. Viruslar hələ antik dövrdən başlayaraq insan, heyvan və quşlar arasında geniş yayılan infeksion xəstəliklər-QİÇS (qazanılmış immunitetin çatışmamazlığı sindromu), qrip, quduzluq, dabaq, taun, çiçək, qızılca, poliomielit və s. törətmiş və çox ağır fəsadlara səbəb olmuşdur. H azırda zoopatogen (heyvan, quş, balıq və anlarda xəstəlik törəldən) virusların 650-dən çox növü məlumdur. Lakin bu rəqəm yeni virus infeksiyalarmın (quş, donuz, at və balıq qripi, sarı isitmə, inək-dəli dana quduzluğu, atipik pnevmoniya, viruslu A,B,C, D hepatitləri və s.) peyda olması nəticəsində ildən ilə dəyişərək onun diapozonu çox sürətlə geniş vüsət alır.
(cədvəl 20). Virusla rın əsas xüsusiyyətləri, yaxud nəsli informasiyalar nuklein turşusu (RNT, D N T) vasitəsilə bir nəsildən başqa nəslə verilir. Virusun nuklein turşusu molekulunda xüsusi
yerləşməklə bunlar virusun fəaliyyətinə nəzarət edir. Genlər çoxalma və dəyişkənlik xassəsinə malik olub, virusun nuklein turşusu molekulunda müəyyən ardıcıllıqla yerləşir. Onlar virusun spesifik, funksional və quruluş zülallarının sintezini nizama salır və tənzimləyir. Virus genlərinin əsas xüsusiyyətlərindən biri də onlarda replikasiya və dəyişkənliyin olmasıdır. Virusların genləri müvafiq xətt üzrə növbə ilə yerləşməklə onların aralarında müəyyən məsafə vardır. Genin qu ruluşu T-cüt faqlarda, çiçək vaksini, qrip, poliomielit viruslarında öyrə nilərək, müəyyən edilmişdir ki, ayrı-ayrı viruslarda genlərin miqdarı müxtəlif olur (cədvəl 21). 256
|
ma'muriyatiga murojaat qiling