Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Çöldə bir şux ceyran diişməyir ələ
Download 4.83 Mb. Pdf ko'rish
|
455 Çöldə bir şux ceyran diişməyir ələ, İnsandan sığmır dağa, kühülə. Üstünlükdə varlığın birincidir dünyada, Hər canlı da sənin lək, bir incidir dünyada Cəmiyyətin inkişafının bütün mərhələlərində insan öz antropogen fəaliyyəti ilə sanki təbiətin ən qəddar düşməninə çevrilmiş, ekoloji genosid, bumeranq törətmiş, Пога və /aıtnanm genetik resurslarının çoxunun nəslini məhv etmişdir
Lakin təbiət insamn bu düşmənçilik, ekoloji terrorçuluq münasibətlərini cavabsız, qoymamış və çox ciddi, kəskin, məhvedici alternativ münasibətini biruzə verməyə başlamışdır. Hazırda planetimizdə mütəmadi olaraq baş verən təbii fəlakət və böhranların dıapozonu gündən- günə daha da genişlənir və bəşəriyyət üçün çox ciddi, ağır fəsadlar və problemlər törədir. 2011-ci ilin mart-aprel aylarında Yaponiyada baş verən (9,3 bal gücündə) güclü zəlzələ həddindən artıq ağır fəsadlar törətmiş, ölkəni tamamilə xarabalığa çevirmiş, atom stansiyasının bir neçə bloku zədələnmiş, havada, suda, torpaqda radioaktiv fon çox artmış, nəticədə dünyanın ekoloji durum u pozulmuş, planetimizin bitki və heyvanat aləminin genetik rezurslaıı çox böyük neqativ mutagen təsirə məruz qalmışdır. Şairlərimiz insanları təbiətə qayğı və mərhəmət göstərməyə cəhd etsələr də bu ö/ səmərəsini verməmişdir. «Ovçıı insaf eylə keçmə bu düzdən, 0 çöllər qızını ayırma bizdən. Qoyma ağrı keçə ürəyimizdən, Qıyma öz qanına boyana seyran! Nə gözəl yaraşır Muğana ceyran!» (Səməd Vıırğıın) Gələcək nəsil, gənclər, tələbələr bilməlidir ki, təbiətə genosid, terrorçu luq münasibətinin sonu bütün canlı aləmin, o cümlədən insanın başlıca ərzaq mənbəyi olan heyvanların, quşların, balıqiarın və arıların genetik resurs larının eroziyaya məruz qalması, sayının azalması və ərz.aq çatışmazlığı deməkdir. Dünya alimləri ekoloji genosidin canlı aləmin genetik resurslarına neqativ təsirini nəzərə alaraq genetika elminin daha yeni və bəşəri əhəmiy yətli bir sahəsin in-eAo/w/7 genetikanın
yaradılmasını və inkişaf etdirilməsini zəruri hesab etmişlər H azırda ekoloji genetikanın dinamik inkişafı və ona çox önəmli yer verilməsi dünyanın bütün nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarının diqqət mərkəzində olmaqla, bu yeni elm sahəsinin dərindən öyrənilməsi üçün inkişaf etmiş ölkələrin tanınmış bioloq, ekoloq, tibbi və baytarlıq təbabəti alimlərini və genctiklori bu prioritet sahəyə cəlb etmişlər. Ekoloji genetika hazırda ən sürətlə inkişai'edən elm sahələrindən birinə çevrilmişdir. XXI əsrin hazırda bəşəriyyətin tarixinə qloballaşmanın və müasir sivili zasiyanın mədəniyyətlərarası dialoqunun yeni mərhələyə qədəm qoyduğu, inteqrasiya və dinamik inkişaf etdiyi bir dövr kimi daxil olması, özünün spe sifik və xarakterik parametrlərə malik olması ilə səciyyələnir. Həmin səeiy- 456
yəvi xüsusiyyətlərdən biri də qlobal ekoloji problemlər törədən müasir böhran və kalaklızmlərin (qlobal iqlim anomaliyaları, hər il təkrar olunan Günəş partlayışları, leysan yağışlar, sel və daşqınlar, qasırğalar, suııamilər, tornodalar, torpaq sürüşmələri, vulkan püskürmələri, zəlzələlər və s.) təsirin dən yaranan fəsadlaırn dünyanın mövcud flora və fauna resurslarında modifikasiya dəyişkənliklərinin baş verməsidir. Bu dəyişkənliklər kənd təsərrüfatı heyvanlarının və quşların ayrı-ayrı cins və xəttlərində valideyn fərdlərə məxsus olan əlamət və xassələrin (məhsuldarlıq, xəstəliklərə davam lılıq və həssaslığın artması və s.) dəyişilməsi formasında biruzə verir. Lakin bu dəyişkənliklər nıikroorqanizmlər, prolozoalar və viruslarda daha qabarıq formada tə/ahür elməklə yeni epizootiya və epidemiyaların ənıələ gəlməsi, yüz illərlə müşahidə olunmayan klassik yoluxucu xəstəliklərin yenidən baş verməsi, yeniləşməsi, insan və heyvanların yoluxması və ağır fəsadlarla, hətta kütləvi ölümlə nəticələnir, (,'ox ciddi narahatlıq törədən odur ki, həmin yoluxucu xəstəliklər tamamilə yeni xassələr (dəyişkənlik, davamlılıq, tole rantlıq-həssaslıq, fərqli epizoololoji və epidemioloji areala malik olmaq və s.) kəsb edir, dərman preparatları ilə onların qarşısını almaq qeyri-mümkün oiur, ya da ırrasional-səmərəsiz nəticə verir. Bu baxımdan qlobal ekoloji böhranların heyvanların biomüxtəlillik resurslarında törətdiyi genetik ero ziyaların öyrənilməsi və onlarla beynəlxalq miqyaslı müvafiq mübarizə tədbirlərinin hazırlanması hazırda dünya alimlərinin üzləşdiyi ən böyük problemə və prioritet istiqamətə çevrilib. Ona görə də ekoloji böhranların heyvandarlıq, quşçuluq, balıqçılıq və arıçılıqda törətdiyi qlobal problemlər baytarlıq təbabəti elmi və alimləri qarşısında da lündamcntal-tətbiqi xarak- teıli tədqiqatların və araşdırmaların aparılması kimi yeni prioritetlərin həya ta keçirilməsini gündəmə gətirir. Hkologiya elrııiınizin banisi, düııya şöhrətli alını, akademik İləsən Əliyevin çox dəyərli kəlaını bütün xalqımızın, xüsusilə gənclərimiz, tələbələr və şagirdlər üçün örnək olmalı, hamı ondan özü üçün ciddi nəticə çıxarmalıdır: «Sağlam va yoza/ labial insana nainki икс.) yeni 'izik i ( / / m y v e r i r , babda onun ağlına, şinini na, zehnin ə
edir, insanda özün,) inam hissini, yarada ilıq zövqünü artırır. T,)hii yoz, illiyi gör так, Iıar şeydan evval, o n a qayğı yösiarmak demakdir Oyar hiz yözalliyin qayğısımı qalınırıqsa, d e n i a l onu yörmıiriik». 457
Elektron mikroskopunda bitki hüceyrəsinin quruluş sxemi 1 -
X l o r o p l a s t ; 2 - e n d o p a z m a t i k ş n b a k ə ; 3 - r i b o s o m ; 4 - s i t o p l a z m a ; 5 - r a i t o x o n d r i ; 6 - H o l c i a p p a r a l ; 7 - v a k i o l ; 8 - k r i s t a l l a r ; 9 - n i ş a s t a d a n ə s i ; 1 0 - ı ı i i v ə ; 1 1 - p l a z m a t i k m e m b r a n ; 1 2 - h ü c c y r ə d i v a 1
Elektron mikroskopunda heyvan hüceyresinin quruluş sxemi 1 - p i n o s i t o z q o v u q c u ğ u ; 2 - H o l c i a p a r a t ı ; 3 - s e n t r i o l ; 4 - e n d o p a z m a t i k ş ə b ə k ə ; 5 - h ü c e y r ə m e m b r a m ; 6 - m i t o x o n d r i ; 7 - n ü v ə ş i r ə s i ; 8 - n ü v ə p ə r d ə s i ; 9 - n ü v ə c i k ; 1 1 - l i z o s o m ; 1 2 - s i t o p l a z m
İşçi orqana impulsun ötürülmasi Neyronların sathindəki sinapslar Nayronlararası əlaqə Sinir əzələ əlaqəsi 460 Mediatorun xaric olma mexanizmi ve sinapsda təsir potensialının yaranması Perisinaptik membran, postsinaptik membran S i n a p t i k ə l a q ə l ə r d ə i m p u l s u n ö t ü r ü l m ə s i : 1 - Q ə b u l e d i c i h ü c e y r ə i l ə ə l a q ə y e r i n d ə t e r m i n a l a k s o n u n g e n i ş l ə n m ə s i ; 2- Neyrofıbrillər 3- Mitoxondrilər 4- Vezikullar 5 - F e r m e n t l ə r 6 - P e r L s ı n a p t i k m e m b r a n 7- Sinaptik boşluq 8 -
P o s t s i n a p t i k m e m b r a n 9 -
H ə r ə k i a k s i o n 1 0 - Q u r t a r a c a q l ö v h ə l ə r i 1 1 - Ş v a n n o v h ü c e y r ə l ə r i 1 2 - Ə z ə l ə l i f l ə r i n i n q u r t a r a c a q l ö v h ə l ə r l ə b i r l i k d ə d ə r i n l ə ş m ə s i 1 3 - P e r i s i n a p t i k m e m b r a n l a r ı n q a t l a n 461
2 Qlyuko/a vitam inlər və Nefronun quruluşu və absorbsiya (filtirasiya) - reabsorbsiya prosesləri. 1- Şumlyanski - Boumen kapsulası; 2- distal qıvrım kanal; 3- proksimal qıvrım kanal; 4- toplayıcı borucuq; 5- Henli ilgəyinin enən dizi; 6- Henli ilgəyinin qalxan dizi; 7- gətirici damarlar; 8- çıxarıcı damarlar; 9- yukstaqlom erulyar kompleks Ş u m liy a n s k i - B o u m e n k a p s u la s ın d a n ilk sid iy in a lın m a s ı Maniyi
natrium və kabıııııı Ju/I.ırı 462 Bakteriya hüceyrəsinin quruluşu H ü c e y rə d ira rı \ qam çı k ap su la * R iU t4;);n!;u M czaso m lar p la /n ıid volyulİD nukleoid ■ llaplazınalik nıem braıı Silopla/ına Hagella
Hücevrə
divarı Sıtoplaznıutık Kapsula Nukleoid
mem bran Yıezasom 463 Viruslarin morfologiya ve tesnifati Viruslarda kapsidin simmetriya tipləri: A - ikosaedral, В - spiral simmetriya, 1 - kapsid, 2 - kapsomerlər, 3 - nuklein turşusu 464
HUMORAL H Ü C E Y R Ə Y İ ■ « antigen
If V9> T* * »•«#. ^ "k - ▼ Г, ^ Г B-limfosit sitoKİnlər *
г- v r » •
1 » f M a K r o f a q ¥ T-helper sitoKİnlər .* »
rr f plazmatİK hüceyrə S İtO tO K S lK T-limfosit 4 ■ I
o k aKtivləşmiş sitotoKSİK T-lim fosit Spesifik immunitetin mexanizmi 465
.♦ И
Qeyri-spesifik müdafiə amilləri Kom plem entin aktivləşm ə yolları İmmun cavabda makrofaqların rolu Hkln rrQ dafie r e a k s iy a tı Antıgenın prezentasiyası E ffa ldor M c a J y a h АjdMeşmiş makroCaq
^ i \ ъ л р » МВ£ Ж '“ \ / S ltn kisJat L e k t i n y o l u Aıı40«rt-«n1ıc»wm kxwnpMu« MBZ İlə çulğaiaşmış serin proteazası C4b C-U
P ro p erd ln (P j J Г__Д '♦•СЗЬВЬГ C 4 b
C ib
(C3 -konver1flza) (CJ-ltonvafiaJ* X~ тф. сзьвьэь
>• - 4 Д -► C4bZ*3b
( u (C 5—u n v e r t* /* (C5 -k o n v ertazaj Cfb
M a m b r a r v p a r ç ə la y ıc ı k o m p le k ? M o m b fB n - p a r ç a ia y ıc ı k o m p le k s 466 Кок hüceyrə L im i'oid sıra J
Limlqsitlar T -lu ııfo s ıtın ə c d a d ı B - lin ıf o s ilin ə c d a d ı T ə b ii
n iller PlazıuaıiK l T M ie lo id sıra ■ ф Й ä & A ıdı
Q ra m ılo sitla r N e y tro fil E o z iu o fil h e lp e r T-sitotoKSİK Y a d d a ; h ü c e y rə h ü c e y r ə __________________ Mouosit
D e n d r it 1 h ü c e y rə i * * İMMUN SİSTEMİN HÜCEYRƏLƏRİNİN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ 467 LİMFOSİTLƏRİN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ: 1- qırınızı sümük iliyi; 2- kötük hüceyrnsi; 3- timus (çon^nl,ıhnnzor vəzi); 4- fabrisivus kis.ısi; 5- bağırsaq divarında Peycr yığımları; 6- limfa düyünü; 7- dalaq; 8- limfositlnr. 468 Antigen birləşdirici mərKəzlər H-zəncirin variabel sahəsi L-zəncirin sahəsi zəncirin variabel disulfıd ^ rabitələr Konstant sahəsi H-zəncırm 11-zəncir Konstant sahəsi İ m n ı u n o q l o b u l i n ( I g C ) ı n o l c k u l u u u n q u r u l u ş s x e m i 469 Faqositozin mərhələləri və mexanizmi: 1-faqositin mem branı; 2-lizosom Iar; 3-nüvə; 4-sitoplazm a; 5-faqositoz olunan m ikroorqanizm ; 6-faqosom un form alaşm ası; 7-faqolizosom un form alaşm ası; 8-killinq,
Faqositozin mərhələləri və mexanizmi: 1 -faqositin m em branı; 2-lizosom lar; 3-nüvə; 4-sitoplazm a; 5-faqositoz olunan m ikroorqanizm ; 6-faqosom un form alaşm ası; 7-faqolizosom un form alaşm ası; 8-killinq, 471 Antibiotiklərin təsir mexanizmləri Hflceyra divan sintezinin inhibitorlan Penıiünbr Monobaktamlar Sefalosporinbr KarbapenamJar Qlikopeptidbr Bas it ritsin SikJoeerin Sitoplazmatik membranı funksiyasının inhibitorlan poli mik sinlər A n tim e tta b o litb r (fol tu r jn ın m etoboizm i) Snlfonilamidlar Trim etoprim
R ifam pisin (DNT-asıfa RNT-polfauraxanu inhıbiıaru ) Xinolomlar (D N I-dfl reptikaıiy aıının pazolnuı DNT ginzjrun ınbıbüanı) Sitoplazmatik mem bran Periplazma (В - laktam aza.am inoqlinozid H üceyrə m o d ifık asiy a ed ici fe rm e n tb r) divan
472 Limfositlərin əmələ gəlməsi və vəzifələri: 1- qırmızı sümük iliyi; 2- kötük hüceyrəsi; 3- timus (çəngələbənzər vəzi); 4- fabrisius kisəsi; 5- bağırsaq divarında Peyer yığımları (düyünləri); 6- limfa düyünü; 7- dalaq. 473 S prem atogen ez və ovogenez: kanalın
köndələn kəsiyi
O v o g e n e z i n s x e m i : 1- ovoqeniya; 2- 1-ci cərgə ovosit; 3- 2-ci cərgə ovosit; За- 1-cı istiqamətləndirici cisimcik; ıpcrm aio/oıd Y umurtalıq Ovogcnc* Spermatpgenezin sxemi: 1- s p e r m a t o q o n i y a l a r 2- l- c i c ə rg ə sp rem atosit; 3- 2 -c i cə rg ə sp rem atosıı, 4 - s p e r m a l i d l ə r ; 5 - s p e r m i y a l a r . 3b- 2-ci istiqamətləndirici cisimcik; Spermıyanın quruluşu: 4- qameta (yumurta hüceyrəsi). l - b a ş c ı q ; 2 - b o y u n ; 3 - c i s i m ; 4 - q u y r u q ; 5 - a k r o s o m ; 6 - n ü v ə ; 7 - m e m b r a n a ; 8 - s e n t r i o l a l a r ; 9 - o x s a p ı; 1 0 - s p ı r a l a b ə n z ə r s a p .
Heyvanların vərəmi: 1- mykobakterimun mikroskopik görünüşü; 2- petrenyani qida mühitində Mycobacterium bovisin boyu; 3- inəkdə tuberkulinə qarşı müsbət reaksiya; 4- toyuqda tubakulinə qarşı müsbət reaksiya; 5- donuzda tuberkulinə qarşı müsbət reaksiya; 6- ağ ciyərdə lobulyar kazeoz; 7- mirvari vərəm düyünləri; 8- ağ ciyərdə ilkin affekt və bronxial limfa düyünlərinin şüalı kazeozu.
Çiçək zamanı xarakterik əlamətlər: 1-
qoyunun quyruqaltı nahiyəsində çiçək suluqlarınm əmələ gəlməsi: b-nekrozlaşnuş papilla; v və q-çiçək yarası ban; 2- dəvənin baş nahiyəsində papulyozlu-pustulyozlu yaralar; 3- inəyin yelinin əmcəklərində vezikula və pustqlalar; 4- xoruzun baş nahiyəsində çiçək suluq və yaralan; 5- qoyunun üz və dodaqlarında çiçək yaralan; 6- keçinin yelinində çiçək pustula, vezikula və yaraları; 7- donuzun difiuz çiçəyi. a-rozeola;
Kənd təsərrüfatı heyvanlarının dabağı: 1- inəyin dilində deşilməmiş aftalar (suluqlar); 2- inəyin dilində deşilmiş aftalar; 3- donuzun xortumunda və alt çənəsində aftalar; 4- inəyin əmcəklərində aftalar; 5- donuzda miokardit; 6- donuzun dırnağının qopub düşməsi; 7- dabağın yaman formasında inəyin skelet əzələlərinin zədələnməsi; 8-dabaq miokarditi zamanı ürəkdə birləşdirici toxumanın inkişaf etməsi. 477 5» < Г - 1 9
л 6% V» „ ч - Р О Ь О с О < г
^ О р О д « р о Р Н 9 * а * % О о 4 к я д а « ' t> О д Г İri b u y n u z lu h ey v a n la rın le y k o z u za m a n ı h e m a to lo ji və h isto lo ji d əyişikliklər: 1
q a n d a ley k o sitlərin m iq d a rın ın h əd d in d ən ç o x artm ası; 2
3 - süm ük iliy i to x u m a sm d a lim fo sid hüceyrələrin infıltrasiyası; 4 - q a ra ciy ər in lim fo sıto zu ; 5 - b ö y rək d ə lim foid h ü ceyrələrin in infıltrasiyası; 6
m io k a r d d a lim fo id h ü ceyrələrin in infıltrasiyası; 7 - lim fa d ü yü n lərin d ə lim fo id h ü ceyrələrin in fıltrasiyası; 8
478 Pasterellyoz zamanı orqanların patoloji anatomik dəyişiklikləri. 1- toyuqların qara ciyərində çoxlu sayda nekroz ocaqları; 2- epikardda qan sağıntılan; 3- buzovun dalağının kapsulası altında nöqtəşəkilli qan sağıntılan (petexiyalar); 4- üdkisəsinin böyüməsi; 5- qoyunun nazik bağırsağmda hemorragiyalar. 479 Donuzların qızıl yeli zamanı dəyişikliklər: 1- xəstəliyin iti gedişi zamanı ölmüş cəsəd; 2- yarımiti gedişdən ölmüş cəsəd; 3- düzbucaq və rombşəkilli eritematoz ləkələr (a-başlanğıc, b-sonuncu mərhələdə); 4- xəstəliyin xroniki gedişi zamanı dərinin nekrozu; 5- ürək klapanlarında fibrin toplanması. 480
» • Donuzların taunu zamanı orqanların patolojianatomik dəyişiklikləri: 1- dəridə ləkəşəkilli qan sağıntıları (ekximozlar); 2- udlaq və damağın selikli qişasında qan sağıntıları, 3- mədənin selikli qişasında nöqtə şəkilli qan sağıntıları (petexiyalar); 4- böyrəyin kapsulası altında qan sağıntıları; 5- yoğun bağırsaq selikli qişasında taun butonları; dalaqda hemorroji infarkt. 481
|
ma'muriyatiga murojaat qiling