Deviant qulıq- social -pedagogikalıq mashqala retinde. Joba

Deviatsiya túrleri hám deviant minez-qulıqtıń kelip shıǵıw sebepleri Normadan iyiw
Jámiyette qabıl etilgen qaǵıyda hám minez-qulıq normalarınan iyiwgen óspirimler salmaqli ádeliler dep ataladı.
Salmaqli ádeli óspirim jámiyette ornatılǵan qaǵıyda hám normalarǵa ámel etpeydi. Bunday jaǵday ilmda deviatsiya dep ataladı (lotin tilinde deviation - iyiw). Mısalı, fizikada kompas magnit strelkasınıń iyiwi, biologiyada organizm rawajlanıwda iyiw ushraydı.
Deviyatsiya (iyiw) - bir tárepden onı qorshap turǵan insan hám átirap -ortalıqqa tán bolǵan ózgeriwshenlik hádiysesi bolıp tabıladı. Ózgeriwshenlik social ortalıqta insan turpayı menen baylanıslı. Ilgeri aytıp ótilgen sıyaqlı, qulıq normadaǵı sıyaqlı yamasa iyiwgen bolıwı múmkin.
Normativ qulıq Óspirimdiń rawajlanıwındaǵı mútajlikleri hám múmkinshilikleri, onıń sociallashuviga tolıq juwap beretuǵın, oǵan adekvat*** sáykes keliwshi mikrosotsium menen onıń óz-ara iskerligi bolıp tabıladı.
Eger balanıń átirapındaǵı ortalıq óspirimdiń ol yamasa bul qásiyetleri, onıń turpayına mudami (yamasa derlik mudam) waqıtında hám adekvat (sáykes) bolsa, óspirimde minez-qulıq normativ boladı. Bul pikirden xulqi iyiwganlikning xarakteristikası da kelip shıǵadı, biraq balanıń mikrosotsium menen óz-ara iskerligi retinde onıń rawajlanıwın buzıwshi hám ijtimoilashuvida hám júzege keliwshi xulqi, jámiyette ornatılǵan etikalıq hám de huqıqıy iyiwganlik social dezadaptatsiyanıń (bala ushın social ortalıq sharayatlarına iykemlesiwge tosıqlıq etetuǵın hádiyse kórinislerinen biri bolıp tabıladı).
Balalıq - óspirimlik dezadaptatsiyada tómendegi patologiyalar óz tastıyıǵı ni tapqan : Mektep jasındaǵı balalar, mektepke barmaydilar, saǵır -balalar, social saǵırlar, náshebentlik hám uwlı zatlı (júzimsinli) qurallardı qabıl etiwshi óspirimler; jınıslıq ahloqsiz óspirimler, huqıqbuzarlik xızmetlerine berilgen óspirimler.
Deviatsiyaning quramına deviantlik, delinkvent hám kriminal minez-qulıqlılar kiredi.
Deviant minez-qulıq -xulqiy iyiwganlikning bir túri bolıp, óspirimdiń jasına muwapıq bolmaǵan social minez-qulıq norma hám qaǵıydalarınıń aynıwı menen baylanıslı bolǵan mikrosotsium munasábetler (shańaraqqa tiyisli, mektep degi) hám kishi jınıslıq jas social gruppaları ushın xarakterli boladı. Yaǵnıy minez-qulıqtıń bul tipini ıntızamsızlik dep ataw múmkin. Deviant minez-qulıq kórinislerine óspirimdiń kórsetiwkorlik, agressvilik, ózine erk beriw, oqıw hám miynet iskerliginen sistemalı iyiw, uydan ketib qalıw, qańǵılıq, máskúnemlikke beriliw, alkogolizmga beriliw, náshebentlik hám ol menen baylanıslı assotsial xızmetler, jınıslıq xarakter degi jámiyetke qarsı xızmetler, suitsid†††.
Delinkvent turpayı - deviantlikdan ayrıqsha túrde balalar hám óspirimlerdiń assotsial turpayı menen xarakterlenedi. Bul xulqiy háreketlerde huqıqıy normalardı bala buzib o'tsada, biraq huqıqıy, jınayatlı juwapkerlikke tartılmaydı. Sebebi sheklengen social qáwipli yamasa bala jınayatlı juwapkerlikke tartılıw jasına jetpegen esaplanadı.
Delinkvent minez-qulıqta : tiykarlanıp insan shaxsına qarsı agressiv-zorlıqshılıq xulqi, haqarat, dawkeslik, ot qoyıw, sadistlik háreketleri ajralıp turadı.
Delinkvent (lotin tilinen delinqveng-huqıqbuzar)-xulqiy iyiwgen sub'ekt, óz háreketlerinde jınayatlı jazalanatuǵın xızmetlerdi ámelge asıradı.
- o'arazli minez-qulıq, ózinde mayda o'g'rilik, qaraqshılıq, talnchilik, avtotransporttı urlaw hám basqalardı ámelge asırıp, materiallıq máp kórinistiń úmitinde múlkshilik hújim etiwden ibarat.
- Náshebent elementlardı tarqatıw jáne satıw.
Kriminal (jınayatlı ) minez-qulıq (lotin tilinen, criminalis-ayıpkerlik) huqıqbuzarlik háreketi bolıp, jınayatlı juwapkerlik jasına yetguncha, jınayatlı jumıs ashıwda tiykar bolıp xızmet etiwshi hám Jınayat kodeksiniń belgilengen elementları menen tiykarlanatuǵın minez-qulıq
3. Óspirimlerde deviant minez-qulıq sebepleri

Insan rawajlanıwı kóplegen faktorlar óz-ara tásiri menen tiykarlanadı : násillik áwladdan -áwladqa o'uvchi, ortalıq, tárbiya, insannıń jeke ámeliy iskerligi sıyaqlılarǵa baylanıslı.jas óspirimlerdiń deviant turpayın tıykarlaytuǵın tiykarǵı faktorlardı ajıratıp kórsetiw múmkin.

1. Biologiyalıq faktor. Bala organizmin qolaysız fiziologikalıq yamasa anatomik qásiyetleri ámeldegi bolıp, onı social kelisiwin qıyınlastıradı. Bularǵa :- genetikalıq, áwladdan áwladqa ótetuǵın ayrıqshalıqlar. Olarǵa intellektual rawajlanıwdıń aynıwı, esitiw hám kóriwde nuqsanlı bolǵanlar, nerv sistemasınıń aynıwı sıyaqlılar kiredi. Bunday balalar ele ana qornidayoq nadurıs awqatlanıw, onaning máskúnemlik, chekishke ruju quymaqtası, onaning keselleniwi (fizikalıq hám psixik jaralar, sozılmalı juqpalı kesellikleri); násillik keselliklerdiń tásiri, ásirese, násillik, alkogolizm tásirinde boladılar ;
- insan organizmine tásir etiwshi psixo-fiziologikalıq salmaqli uwayımlar, jánjelli jaǵdaylar, átirap -ortalıqtıń ximiyalıq quramı, energiyanıń jańa túrleri, somatik‡‡‡, allergik kesellikleri túrleri alıp keliwine sebep boladı.
- Fiziologikalıq, óz quramına sóylew degi nuqsanlı, sırtqı tús degi kemshilikler, konstituttsion-somatik kemshilikler sebepli átirapdaǵılar menen munasábette negativ jaǵdaylardı júzege keltiredi hám shaxslararo munasábette balanıń óz qatarlasları, jámáát ortasındaǵı shetke shıǵıw, turtilishga alıp keledi.
2. Psixik faktor. Bala psixopatologiyasida yamasa aktsentuatsiya§§§Sida (hádden tıs zorıǵıw ) xarakteriniń bólek ózgesheligi menen ańlatıladı. Bul hulqiy iyiwganlik bala nerv-delbelikler psixopatiya, nevrosteniya menen qástelanganligi arqalı payda boladı. Aktsentuirlashgan xarakter ózgeshelikine iye bolǵan balalar túrli psixologiyalıq tásirinlerge oǵada bayqaǵısh, psixik normanıń eń shettegi túri bolıp, medicinalıq -social reabilitatsiyaga mútáj hám tárbiya xarakterindegi ilajlardıń kóriliwin talap etetuǵın balalar bolıp tabıladı.
3. Social -pedagogikalıq faktorlar. Shańaraq, mektep jáne social tárbiya kemshiliklerinde kórinetuǵın boladı. Bul faktor balanı erte sociallashuvdan iyiwganlikka, balalıq dáwiridayoq mektepte úlgermewshilik sebepli mektep menen baylanıstıń úzilisi (pedagogikalıq bos qoyıw ) alıp keledi. Óspirimde mektepke bolǵan sanalı túrde qızıǵıwshılıqtıń formalanmasligi motivına sebep boladı. Bunday balalar mektepke jaman tayarlanǵan, úy wazıypalarına negativ munasábette bóliwshi, mektep bahalarına bıyparq bolatuǵın, oqıw dezadaptatsiyasına uchrovchi boladılar.
-Oqıw dezadaptatsiya - balanıń mektepke bolǵan ulıwma qızıǵıwshılıǵın saqlanıwında bir yamasa eki pánni ózlestiriwde qıyınshılıqqa dus kelgen jaǵdayı bolıp tabıladı.
- mektep dezaptatsiya - balanıń jas ózgeshelikinde tálim alıwı daǵı qıyınshılıqlar menen bir qatarda xulqiy buzılıw jaǵdayları oqıtıwshılar, sinfdoshlari menen jánjelli jaǵdaylar kórinisinde orınǵa shıǵadı. Sabaq qaldırıw ádetleri payda boladı.
- social dezadaptatsiya - balanıń oqıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıqı, mektep komandasınıń talaplarına juwap beriwden shaǵılısıw jaǵdayları, túrli asotsial jámáátlerge kirip ketiw, spirtli ishimliklerge, náshebentlik elementlarına qızıǵıwshılıǵınıń artpaqtası menen kórinetuǵın boladı.
Balanıń social rawajlanıwındaǵı iyiwganlik faktorlarǵa jaman shańaraqlar sebep boladı. SHunday shańaraqqa tiyisli óz-ara munasábetler usılları barki, olar jas óspirimlerdiń assotsial turpayınıń qáliplesiwine júrgizedi:
1. Tárbiyalıq hám shańaraqtıń ishki munasábetleriniń disgarmonik usılı. Bul usıl ózinde bir tárepden, bala tileklerine kóre bolsa, ekinshi tárepden, balanıń jánjelli jaǵdaylarǵa yamasa shańaraqta eki qıylı etikalıq qaraw bar ekenligi: shańaraq ushın basqa, jámiyet ushın ulıwma basqasha bolǵan tárbiyalıq jaǵdaylar.
2. Turaqlı bolmaǵan, jánjelli usıl noto'liq shańaraqlarǵa tárbiyalıq tásir etiwshi, er-hayal ajırasıwı, ata-ana hám balalar uzaq múddet bólek jasawları sebepli júzege keledi.
3. Munasábetlerdiń assotsial usılı jaman islengen shańaraqlarda, turaqlı spirtli ishimlikler ıshıw, náshebentlikke beriliw, buzıqlıq, ata-ananıń ayıpkerlik turpayı, “shańaraqqa tiyisli qahri qattılıq” hám zorlıqshılıq sıyaqlı illetlerde júzege keledi.

Ashıwlı munasábetler (haqarat, qorlaw ) dep balaǵa ǵamxorlıq etiwshi, qarawına alǵan adamlar tárepinen zálel jetkezilishining kóplegen háreketlerine aytıladı. Bul háreketlerge balala fizikalıq zálel jetkeziluvchi fizikalıq, emotsional (sezimiy), jınıslıq qiynoqlar menen azaplaw, kóp tákirarlanıwshı orınsız jazalar kiredi.

Ashıwlı munasábetlerge balalar úyde, shańaraqta, kóshede, mektepte, balalar mehribanlıq úylerinde, emlewxana hám basqa balalar mákemelerinde dus keliwleri múmkin.
SHunday jaǵdaylardaǵı balalar, qawipsizlik sezimin sezbeydiler. Olardıń normativ rawajlanıwda bul sezimdiń áhmiyeti úlken. Bul bolsa balalaga onı ózi haqqında, men jamanman, hesh kimge kerekmasman, ardaqlı emespen dep oylawlarına sebep boladı. Ashıwlı munasábetlerdiń hár qanday túri bala sawlıgına úlken zálel jetkeredi. Onıń turmısı jáne social maslasıwshılıǵında qáwip tuwdıradı.
4. Sociallıq-ekonomikalıq faktorlar social teńsizlikke sebep boladı. Jámiyeti bay hám jarlılar, jámiyet ushın eń áhmiyetli xalıqtıń jarlılashuvi, jumıssızlıq sıyaqlı qatlamlarǵa ajratadı. Social qabıl etilgen hadal jumıs haqqini (nızamlı ) alıw usıllarınıń shekleniwi, inflyatsiya jáne social tártipbuzarlikka alıp keledi.
5. Etikalıq -ruwxıy faktorlar. Házirgi dáwirdiń jámiyette bir tárepden ruwxıy etikalıq dárejediń tómenlewi bolsa, qádiriyatlı, birinch náwbette etikalıq xulqning aynıwı, basqa tárepden, jámiettiiń neytral munasábetlerinde deviant minez-qulıq munasábetlerinde júzege keliwine alıp keledi.
4. Óspirimlerde deviant hulq-atvorning aldın alıwǵa tiykarǵı jantasıwlar
Túrli deviant minez-qulıqtıń úzliksiz túrde ósiwi jámiyet aldına social normalardan iyiwgen xulqli óspirimler hám jaslar menen alıp barılatuǵın islerdiń forma hám usılların, texnologiyaların tabıw wazıypasın qoyǵan. SHu sebepli deviant hám delinkvent minez-qulıqlı óspirimler menen islewdiń eki tiykarǵı texnologiyaları, profilaktikalıq hám reabilitatsion jumıslar Pán hám ámeliyatda keń tarqalǵan.
Profilaktika (aldın alıw )-óspirimler turpayında social xulqiy iyiwganlikning túrli kórinislerine tiykarǵı sebep bóliwshi sharayatlardan eskertiw, jónge salıw qılıw yamasa neytrallawǵa jóneltirilgen davlab, jámiettiiń social -medicinalıq hám shólkemlestirilgen-tárbiyalıq ilajlarınıń jıyındısı bolıp tabıladı. Óspirimlerde deviant minez-qulıqtıń aldın alıwǵa qaratılǵan bir neshe jantasıwları bar.
1. Informaciyalı jantasıw. Bul jantasıw social normadan xulqiy iyiwganlik kelip shıǵıwında jas óspirimler (bul social normalardı ) bilmewleri sebepli onı óz tiykarǵı baǵdarı retinde jas óspirimlerge bul normalarǵa ámel qılıw, óz huqıq hám yuurchlari haqqında informaciya beriwden ibarat. Mámleket hám jámiyet qoyǵan talapların orınlawda balalardıń jas kórsetkishine uyqas qabıl etilgen social normalar haqqında sıpatlama beriwdi názerde tutadı.
Bul jumıstı ámelge asırıwda ǵalaba xabar quralları (baspasóz, radio, televidenie) den kino, teatr, kórkem ádebiyat hám basqa kórkem óner dóretpelerinen paydalanıw múmkin.
2. Social -profilaktikalıq jantasıw. Bunday tiykarǵı maqset - negativ jaǵdaylardıń sebepleri hám sharayatların anıqlaw, saplastırıw, neytrallawdan ibarat.jas óspirimler tárepinen náshebentlik elementların tutınıw etiliwi ushın jınayatlı javogarlikka tartılıwları haqqında maǵlıwmatqa iye emesler. Olar náshebentlik - jeke jumıs dep biladilar, tek náshebentlik elementların tarqatıw jınayat dep esaplaydilar.
3. Medicinalıq -biologiyalıq jantasıw. Bul jantasıwdıń mánisi social normalardan iyiwganlikning aldın alıwda medicinalıq -profilaktikalıq xarakter degi túrli psixik nosog'lom shaxslarǵa munasábet-biologiyalıq dárejede bolıwı kerek. Eger insanda psixik (psixik) rawajlanıwı, sawlıgında túrli kemshilikler bolsa, ol óz psixik qásiyetlerine tiykarlanıp ruwxıy -etikalıq normalardı buzıwı múmkin. Bul jaǵdayda insanǵa onı ózgertirip bolmaydıǵanınday qaraladı. Óspirimde bunday psixik nosog'lomlikni waqıtında anıqlaw júdá zárúrli bolıp tabıladı.
CHunki olar ulıwma hayolga kelmaytuǵın háreketlerdi júz etisleri múmkin. Óspirim psixiatr qánigeler ko'rigidan o'itkazilib, soǵan muwapıq medicinalıq em ilajları kóriliwi kerek.
4. Social -pedagogikalıq jantasıw. Bul jantasıw mánisi óspirimdi deviantlik turpayı daǵı jeke qásiyetlerin qayta qayta tiklew yamasa tuwrılawdan ibarat. Ásirese, onıń etikalıq -shıdamlılıqlik jeke qásiyetlerin qayta tárbiyalaw shárt. Óspirimlerde, olardıń shıdamlılıqlik qásiyetleri, turpayında tómendegilerdi qáliplestiriw kerek:

óz sózi hám jumısınıń iyesi bolıw ;

o óspirimdiń jınayatqa baslawshı, jámiyetke zálel jetkiziw sıyaqlı illetlerge bolǵan qızıǵıwshılıq hám háreketlerin toqtatıw ;
o házirgi dáwirde zárúrli bolǵan máseleler menen bánt qılıw ;
o huqıqqa qarsı bolmaǵan, puqta oylap shıǵılǵan maqsetlerdi qoyıw.
Erki bolmaǵan insan flyugerga uqsaydı, samal qaysı tárepke essa sol tárepke o'giriladi. Bunday insannan social normalardı buzıw, ayıpkerlikti kútiw múmkin. Onı jeńillik menen aldaw, ózgelerdiń sózlerine qulaq salıp qoyıwı. ózge etikalıq qaraw hám bahalarǵa og'dirish ańsat. Ózge etikalıq qarawlarǵa ergashib, ol huqıqbuzarlik hám ahloqsizlik turpayına iye boladı. Bunday insanlardı tárbiyalawda jámiyet tárepinen oǵan erkinlik hám huqıqların berip, onı óz-ózin basqara alıwǵa úyretiw zárúr.
5. Sakntsiyalarni qóllaw. Bul jantasıw mánisi huqukbuzarlik etken insandı jınayatlı nızamlar tiykarında jazalaw turadı.
Biraq, jáhán tájiriybesi sonı kórsetip atırki, bul Nátiyje bermeytuǵın jaǵday bolıp, jámiyet tárepinen qattı sankciya bolıp esaplanadı, tek. SHu sebepli social iyiwganlik sebeplerin anıqlaw hám saplastırıwda bul tek ǵana járdemshi qural bolıp esaplanadı

Glossariy - sózlik

Anomal balalar - normativ psixik hám (yamasa ) fizikalıq rawajlanıwda iyiwganlik jaǵdayında bolǵan hám de olardıń tásirlerin jeńip ótiwde arnawlı korrektsiya (ońlaw ) metodikaların qollanılıwına mútáj balalar.
Intalılıq - norma daǵı jas kórsetkishlerine salıstırǵanda intellektual rawajlanıwda odinda bolǵan yamasa rawajlanıwda arnawlı uqıpı bolǵan (muzıka. kórkem ijodda hám t.b ) balalar.
Social norma - Jámiyet turmısına muwapıq belgilengen materiallıq qádiriyatlarǵa sáykes hám jámiettiiń turaqlılıǵın hám de pútinligin támiyinleytuǵın huqıqıy, ruwxıy -etikalıq xo'lqiy hám insanlar iskerligin, hatti-háreketin basqarıwshı standartlar.
Deviant qulıq - Social hám etikalıq normalarǵa uyqas kelmaytuǵın, gruppalar yamasa pútin jámiyet ushın muwapıq bolmaǵan minez-qulıq.
Deliknvet qulıq - Ornatılǵan huqıqıy normalardı buzıwshi hám huqıqbuzarlikka alıp keliwshi hatti-háreketlerdi júz etiwshi hulq-atvor.
Qarawsızlik - Ata-analar yamasa olar almastırıwshı shaxslar tárepinen tárbiyalaw haqqındaǵı ǵamxorlıq etińbeytuǵın balalardıń turpayı, qadaǵalawsız qoilishi.