Deviant qulıq- social -pedagogikalıq mashqala retinde. Joba

Social normalar eki úlken gruppaǵa bólinedi:
1. Universal normalar, jámiyetten hár bir insanǵa tiyisli normalar.
2. Menshikli normalar, insanlardı bólek belgilengen kásiplik xızmetleri tarawları yamasa insanlar turmıslıq xızmetleri (mısalı, shıpaker, pedagog, ájaǵa, dos hám basqa ) ga tiyisli normalar.
Social normalarǵa ámel qılıw insannıń mútajligi hám ádetlerine aylanıwı zárúr. Eger bala social normalardı hám jámiyet qádiriyatların ózlestirmegen bolsa, onı xulqiy iyiwgen bala dep ataydilar.
Xulqiy iyiwgen balalar mashqalası sotsiologiya, psixologiya hám pedagogikaǵa tiyisli ádebiyatlarda tiykarlanıp islep shıǵılǵan. Xulqiy iyiwganlikning túrlerine balalar alkogolizmi, júzimsikomaniya, náshebentlik, buzıqlıq, qarawsızlik, qadaǵalawsızlıq, qańǵılıq, ayıpkerlik, huqıqbuzarlik hám basqalar kiredi.
Ilimiy pedagogikalıq ádebiyatlarda bul taypa daǵı balalardı túrlishe atamalar menen berediler: “Tárbiyası salmaqli”, “Salmaqli xulqli”, “deviant bala” xulqi iyiwgen, asotsial xulqli bala. Social rawajlanıwda xulqiy iyiwgen balalar arasına taǵı sonday taypadaǵılar : Ata-ana qarawısız qalǵan balalar da kiredi. Bunday balalar - saǵırlar hám “social saǵırlar” bolıp tabıladı. Olar biologiyalıq ata-anaları bóle turıp, túrli jaǵday sebepli birge yashamaydilar. “Social maydannan chetlatilgan” balalardı jámiyetke qaytarıw ushın olarǵa járdem beriw zárúr. SHu sebepli social pedagogdıń bunday balalar menen júrgizetuǵın jumısları, bir tárepden, xulqiy iyiwdiń aldın alıw, profilaktika jumısları, jámiyette qabıl etilgen norma hám qaǵıydalar jaǵdaylarında eskertiw, basqa tárepden, xulqiy iyiwgen balalardı reabilitatsiya qılıw jumısların orınlaw kerek.

Sheginiwdiń (iyiwdiń) túrleri.

Normalardan sheginiwdiń tórtew túri bar. Bular : fizikalıq, psixik, pedagogikalıq jáne social.
1. Fizikalıq sheginiw birinshi náwbette insannıń sog'ligi menen baylanıslı bolıp, medicinalıq kórsetkishler arqalı belgilenedi. Bularǵa insannıń boyı, salmaǵı sıyaqlılar kiriwi múmkin. Bunnan tısqarı qandayda bir jumıs alıp barıwda múmkinshilikleri sheklengen, yaǵnıy sog'ligi sebepli óz qábiletin joǵatǵan, defekti bar insanlar hám de mayıplar usılar gápinen bolıp tabıladı. Bala fizikalıq rawajlanıwındaǵı iyiwlerge kesellik, kóriw, esitiw qábiletleriniń buzılıwları kiredi. Sog'ligida hám rawajlanıwda iyiwge beyimlerdiń kóp klassifikaciyaları bar. Umumjahon den sawlıqtı saqlaw shólkemi 1980 jılda sheklengen múmkinshiliklerdiń úsh zvenosi shkalasınıń britancha variantın qabılladı :

• kesellik, qástelik - psixik yamasa fiziologikalıq funksiyalar, anatomik struktura elementlerin hár qanday joytıw yamasa olardıń anomaliyasi;

• sheklengen múmkinshilik - insan ushın norma esaplanǵan shegarada qandayda bir-bir iskerlikti orınlaw qábiletin yoqotish yamasa sheklep qoyıw ;
• mayıplıq - jas, jınıs yamasa social faktorlardan kelip shıǵıp insannıń qandayda -bir iskerligin orınlawdı sheklewshi yamasa oǵan tosqınlıq etiwshi sheklengen múmkinshilik.

Bunda “kemshilik” túsinigi qollanıladı. Insanlarda fizikalıq, psixik, quramalı hám de salmaqli kemshilikler bolıwı múmkin. Fizikalıq kemshilikke insannıń rawajlanıwındaǵı bir ómirlik yamasa dáwirli kemshilikler kiredi. Yaǵnıy xronologik, somatik yamasa yuqimli kesellikler usılar gápinen bolıp tabıladı.

Psixik kemshilik insannıń psixik rawajlanıwındaǵı bir ómirlik yamasa dáwirli kemshilikler bolıp ol tálim alıwda málim qıyınchliklarni payda etiwi múmkin.
Oǵan sóylewdiń aynıwı, miydiń zıyanlanıwı sıyaqlılar kiredi
Quramalı kemshilik qam fizikalıq hám psixik kemshiliklerdi óz ishine aladı.
Salmaqli kemshilik- bul Mámleket tálim standarlari tiykarında tálim alıwǵa uqıpsız fizikalıq hám psixik kemshiliklerdiń joqarı dárejesinde bolıp tabıladı.
2. Psixik sheginiw birinshi náwbette balanıń intellektual rawajlanǵanlıq dárejesi hám de olardıń psixik kemshilikleri menen baylanıslı. Bul gruppa insanlarǵa:
Psixik rawajlanıwda hár qıylı tosıqlar ámeldegi insanlar.
Intellektual hálsizler.
Oliygofrenik
Normadan psixik iyiwler eń dáslep balanıń intellektual rawajlanıwı, onıń psixik kemshiliklerine baylanıslı. bul túrdegi iyiwlerge eń dáslep psixik rawajlanıwdıń toqtap qalıwı, balalardıń intellektual tárepten artta qalıwı kiredi. Intellektual qalaqlıq nerv sistemasınıń tug'ma kemshilikleri yamasa jara tiykarında payda boladı. Balalarda intellektual qalaqlıq túrli dárejede-kiyim-kenshek intellektual hálsizlikten, tereń-eserlikkacha kórinetuǵın boladı
Psixik iyiwlerge túrli dárejedegi sóylew buzılıwları da kiredi. Psixik iyiwlerdiń taǵı bir túri emotsion iskerliginiń aynıwı bolıp tabıladı. Bul iyiw turining eń salmaqli formaları dep autizm-baylanıske mútajlik sezmaslik hám suitsid (óz-ózin óltiriw) larni keltiriwge boladı.
Balalardıń intalılıǵı bólek iyiw túri esaplanadı. Bul qandayda bir-bir iskerlikti tabıslı orınlanıwın támiyinlep beretuǵın qábiletlerdiń ayriqsha muwapıqlıǵı bolıp tabıladı. Intalılıq dárejesi tekǵana qábiletlerge qaray bálki, iskerlik jemisleri xarakterine qaray da belgilenedi.

3. Pedagogikalıq sheginiw-bul pedagogika jáne social pedagogika páninde de qollanıp kelingen túsinik bolıp tabıladı. Pedagogikalıq sheginiw degenimizde ob'ektiv hám sub'ektiv sebeplerge kóre tálim-tárbiya ala almaǵan oqıwshılar túsiniledi. Buǵan DTS talapları dárejesinde bilim ala almaǵan yamasa óz perspektivası, keleshegi ushın háreket etpegen oqıwshılar, olardıń intividual rawajlanıw normaları kiredi. Pedagogikalıq sheginiwde birinshi náwbette oqıwshılardıń ulıwma orta bilim beriwge iye bola almasligi kiredi.

Bunday balalar kategoriyasiga málim sebeplerge kóre oqıwǵa barmaǵan, tek baslanqich tálim alıw menen sheklengen balalar kiredi. Bunday jaǵdaylardıń kóplegen (ob'ektiv hám sub'ektiv) sebepler bar. Mısalı, oqıwshılar yamasa studentlerdiń sabaqtan qashıwı, materialdı ózlestira almaslik, oqılıwından beziwi, erinsheklik, shańaraqtaǵı nosoqlom muqit, balalardıń pul tabıw úmitine túsip ketiwi, ekologiyalıq yamasa social keteklizmalar nátiyjesinde balalardıń ata-analarınan ayrılıwı hám q. k. Bunday sebeplerdi kóplegen, mińlaǵan keltiriw múmkin. Kópshilik jaǵdayda pedagogikalıq sheginiwge balalardıń qanday sharayatta jasawaiga baylanıslı : oqıw menen qızıǵatuǵın shańaraqtama yamasa kerisinshe oqıwdı ekinshi dárejeli dep qisoblaydigan shańaraqtama hám q. k.
Pedagogikalıq iskerlikte pedagogikalıq maqsetlerdi ámelge asırıw, shaxs rawajlanıwı ushın sharayatlar jaratıp beriw ushın tálim alıp atırǵanlar iskerligin tártipke salǵanınan túrli normalar qollanıp atır. Eń dáslep, bul tálim dárejesin belgileytuǵın standartlarǵa, sonıń menen birge oqıwshı umtılıp atırǵan maqsetlerge tiyisli. Bularǵa taǵı tálim alıwda joqarı nátiyjelerdi támiyinlep beretuǵın bala rawajlanıwınıń normalarini da kiritsak boladı.

Tálim alınıwı yamasa alinbaslıǵı normalari haqqında asa anıqlıq menen gápirsa boladı. Sońǵı jıllarda túrli sebeplerge kóre tálim ololmagan balalar da payda boldı. Normadan bunaqa iyiwlerdi pedagogikalıq iyiw desek boladı. Ulıwma tálim almaǵan balalardı bólek taypaǵa kiritemiz. Bular mektepke barmaytuǵın, fayoatgina baslang'iya mektepti tamamlaǵan, ulıwma orta bilim beriw almaǵan balalar bolıp tabıladı. Bunaqa jaǵdaylardı júzege keliwi ushın biziń mámlekette sabalar ádewirgine: sabaq qaldırıw oqıwǵa umtılıwdı susaytiradi, shańaraqtaǵı alaǵada jaǵday balanı pul tabıw ushın kóshege shıǵaradı, ekologiyalıq jáne social keteklizmlar balalar ata-analarınan juda bolıwlarına alıp keledi. Qańǵılıqqa beyimligi bo'lga balalar sanı da kópaymoqda. Balalar mekteplerde oqıwmayotganining taǵı bir qansha sebeplerin keltiriwge boladı.

4. Social sheginiw. Social sheginiw túsinigi social norma túsinigi menen baylanıslı. Social norma -bul jámiyet rawajlanıwınıń málim basqıshında insanlar yamasa social gruppalar iskerligi hám turpayı daǵı jol qoyılǵan yamasa múmkin bolǵan qaǵıydalar, hatti-háreketler ulgisi bolıp tabıladı. Social sheginiw yamasa iyiwlerdiń aldın alıw hám tártipke salıp barıw ushın áyyemginde hár qıylı ańızlar, dástúrler hám diniy dástúrler jaratılǵan.

Social norma eki gruppaǵa ajratıladı :
Universal, yaǵnıy jamiyayatdagi barlıq insanlarǵa tán.
Menshikli, yaǵnıy jámiyettegi málim gruppa yamasa málim kásip iyeleri tán normalar bolıp tabıladı Social normalardı, sonıń menen birge huqıqıy, ruwxıy, siyasiy, diniy hám q. k. dep da guruqlarga ajıratıw múmkin.
Social normalar hám insanlardıń olardan aǵıwı yamasa sheginiwi olar jasap turǵan jámiettiiń ajıralmaytuǵın faktorı bolıp esaplanadı. Balalar arasındaǵı social aǵıw bolsa onıń sol jámiyette unamsız sapalar tásirinde tárbiyalanıwı, unamsız social gruppaǵa kiriwge, social rolni iyelep, social tájiriybelerdi úyreniwi retinde xarakterlenedi. Pedagogika bunı “tárbiyası oqir balalar” dep júrgiziwedi.
Yaǵnıy bul balalardıń hatti-háreketleri, minez-qulıqları jámiyet tán alǵan normalarǵa qarsı. Social pedagogdıń jumıs iskerligi bolsa sonday aǵıwlardı profilaktika hám de reabilitatsiya etiwge qaratılǵan bolıp tabıladı.
M. A. Galaguzova tárepinen túrli iyiw túrleriniń klassifikaciyası tómendegishe berilgen:

Fizikalıq	Psixik	Pedagogikalıq	social
-kesellik, -kóriw qábiletiniń aynıwı, -esitiw qábiletiniń aynıwı.	-psixik rawajlanıw - dıń toqtap qalıwı, -intellektual qalaqlıq, -sóylew aynıwı, -intalılıq.	-ulıwma orta tálim alıwdan shetke shıǵıw, -kasiplik tálim alıwdan shetke shıǵıw.	-saǵırlıq, -minez-qulıq normasınan iyiw: aroqxo'rlik; norkamaniya; taksikomaniya; foxishabozlik; qańǵılıq hám b.

Social pedagogdıń iyiw minez-qulıqlı balalar menen jumıs júrgiziwi iyiwler profilaktikası, arnawlı bir norma hám qaǵıydalardı buzıwdı aldın alıw, sonıń menen birge turpayında ol yamasa bul iyiw anıqlanǵan balalardıń reabiliatatsiyasiga qaratılıwı kerek.

Sheginiw (aǵıw ) teoriyası.
Ádep-etika normaları hám olardan sheginiw yamasa aǵıw qalları boyınsha tóplanǵan bilimler olardıń sebeplerin belgileytuǵın faktorlar ámeldegi ekenliginen dárek beredi. Bul faktorlardı ush gruppaǵa ajıratıw múmkin: biogen, sotsiogen hám psixogen.
Insanlardıń turmıs daǵı hár qanday “iyiw” halları olardıń potencial múmkinshilikleriniń sheklenishiga, sırtqı ortalıq menen baylanısqa kirisiwine óziniń unamsız tásirin kórsetedi. Insanda júz beretuǵın jaǵdaylardı sotsiologiya, psixologiya, social pedagogika, medicina sıyaqlı kóplegen pán tarawları ózleriniń spetsifik qásiyetlerinen kelip shıǵıp úyrenedi, buǵan baylanıslı óz teoriyalerin boyitib baradı.
Mısalı, medicina páni normalardan sheginiw qolatini balalardıń patalogik sog'ligining aynıwı menen baylanıslı dep bahalaydı. XIX-XX ásirlerde shet mámleketlerde múmkinshilikleri sheklengen insanlardıń medicinalıq modeli húkimranlıq etdi. Bul model múmkinshilikleri sheklengen insanlarǵa hesh bolmaǵanda elementler social jumıs alıp barıwların názerde tutdi. Bunday insanlar málim tayarlıqtan ótip, ózleri ushın ózleri háreket qılıwar jáne bul menen olar kimga bolıp tabıladı artıqsha júk mo'lmasligi múmkin edi.
Keyininen sheginiw jaǵdayına túsken insanlarǵa mayıp (zaqım. invalidus-kúshsiz, ázzi) retinde qaraw payda boldı. Bul teoriyaǵa kóre múmkinshilikleri sheklengen insanlar absolyut soqlom insanlar qadaǵalawı astında boldı. Bunday insanlarǵa járdem beriw dúzildi jáne bul medicina modeli mámlekettiń social siyasatina óz tasirini ótkerdi.
XX ásirdiń 60 -jıllarına kelip múmkinshilikleri sheklengen insanlarǵa járdem beriwdiń medicinalıq modeliniń ornına social model payda boldı jáne onıń rawajlanıwı psixolik analizge súyendi. Bul modelge kóre múmkinshilikleri sheklengen insanlar assotsiatsiyalarga birlesip, óz aqsha -huqıqların talap etiwdi jáne bul talap óz sog'liqlarini qayta tiklewden kóre, jámiyet aǵzaları menen óz-ara munasábetti jaqsılawǵa salıstırǵanda boldı.